Salman Mümtaz - məşhur türkoloq və ədəbiyyatşünas alim (1)

1906-1917-ci illərdə Salmanın müxtəlif mətbu orqanlarında dərc etdirdiyi məqalələrində türkün şanlı tarixi, onun qəhrəmanlıq zəfəri, türk oğullarının ən ağır zamanlarda özlərində iradə və güc taparaq birləşməsi və az qüvvə ilə özündən qat-qat üstün düşmənlərini yenməsi dönə-dönə xatırladılırdı. Onun məqsədi bu yolla türk qövmlərini yeni qəhrəmanlıqlara ruhlandırmaq, əsarətə, zülmə qarşı mübarizələrə hazırlamaq idi. Böyük türkoloq alim Bəkir Çobanzadə kimi, Salman da türk-islam dünyasının dərdlərini, əsarətdə yaşamasını həzm edə bilmir, bunları ürək sızıltısı ilə qəbul edirdi.

Kiçik bir millətin (əslində biz heç də kiçik deyilik, şimallı-cənublu 50 milyon nəfərdən artığıq) bəxti gətirməyən böyük oğulları haqqında yazmaq həmişə şərəfli, həm də olduqca çətin və ağrılıdır. Mən bunu ötən əsrin 50-60-cı illərində adını həm Azərbaycan tarixinə əbədi olaraq yazdıran böyük siyasi xadim və dramaturq Şıxəli Qurbanovun fəaliyyəti və onun faciəli ölümü haqqında yazarkən bir daha hiss etdim. Və istər-istəməz mərhum Xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin xalqımızın başına gətirilən böyük faciələrlə bağlı ürək yanğısı ilə dediyi: “Kiçik bir millətin böyük oğlu olmaqdansa, böyük millətin kiçik oğlu olmaq daha yaxşıdır “,- sözlərini xatırladım. Bu, həqiqətən də, belədir. Bu dünyada başına min bir bəla gətirilən, daim məhv edilmək təhlükəsi altında olan kiçik millətin böyük oğlu olmaq və mənsub olduğun millətinin ağrılarını daim bütün varlığında, canında, qanında hiss etmək, həqiqətən də, çəkilməsi mümkün olmayan ən ağır dərdlərdəndir. Bu baxımdan ötən əsrin 20-30-cu illərində Azərbaycan ədəbi tarixində özünəməxsus bir iz buraxmış məşhur folklorşünas alim Salman Mümtazı, sözün əsl mənasında, Azərbaycan xalqının böyük oğullarından biri hesab etmək olar. Salman Mümtaz onu yaxından tanıyanlardan birinin dili ilə desək, unudulmaqda və unutdurulmaqda olan, müxtəlif vasitələrlə özgələşdirilməkdə, başqalarının adına çıxarılmaqda olan Azərbaycan folklorunu toplayaraq üzə çıxaran və bu ağır yükü ev-ev, el-el, kəndbəkənd çiyinlərində daşıyaraq onu yenidən öz sahibinə - Azərbaycan xalqına qaytaran bir cəfakeş alim idi. O, da böyük türkoloq alim Bəkir Çobanzadə kimi mənsub olduğu türk millətinin xoş gələcəyi, onun dilinin, mədəniyyətinin qorunub saxlanılması, folklorunun yaşadılması uğrunda onun düşmənlərinə qarşı özünəməxsus şəkildə mübarizəyə qalxmış və həyatını bu şərəfli və şanlı bir mübarizəyə həsr etmişdi. Bu mübarizədə də o, öz şirin canını fəda etdi...

Azərbaycanın tanınmış folklorşünası və görkəmli ədəbiyyatşünas alimi Salman Məmmədəmin oğlu Əsgərzadə (Salman Mümtaz) 1884-cü ildə Şəki (keçmiş Nuxa) şəhərində anadan olub. Amma o bu doğma torpaqda cəmisi iki il yaşayıb. Ailə vəziyyəti ilə əlaqədar olaraq, anası Zəhra xanım 1886-cı ildə balaca Salmanı özü ilə Türkmənistanın Aşqabad şəhərinə aparır. Salmanın uşaqlıq və gənclik illəri burada keçir. Amma onun uşaqlıq illəri heç də həsədaparıcı olmayıb. Belə ki, o hələ kiçik yaşlarından valideynlərinə kömək göstərmək, ailənin ağır maddi durumunun, qismən də olsa, yüngülləşməsi üçün dükanda işləməli olub. Ağır ailə vəziyyəti Salmana məktəbdə də sona kimi oxumaq imkanı verməyib. O, cəmisi üç ay mollaxanada oxuyub. Amma balaca Salman anadangəlmə fitri istedad idi. Ona görə də heç bir təhsil görmədən həmin dövrdə işlə əlaqədar tez-tez təmasda olduğu adamlar vasitəsilə asanlıqla fars, urdu və ərəb dillərini öyrənmişdi. Salmanın dayısının dükanına alış-veriş üçün rus zabitləri və onların həyat yoldaşları da gəlirdilər. Onlarla sıx ünsiyyətdə olması Salmana qısa müddətdə rus dilini də öyrənmək imkanı verdi. Eyni zamanda düşdüyü mühit Salmana türk dilinin özbək, qırğız və qazax ləhcələrini də asanlıqla mənimsəməsində xüsusi rol oynadı. Mağazada işlədiyi dövrdə Salmanı ticarətdən daha çox, ədəbiyyat maraqlandırırdı. O, müxtəlif dillərdə əlinə düşən bir əsəri oxumamış yerə qoymurdu. Buna görə də tez-tez evdə ona irad tutur, ailəsinin və onun gələcəyinin ticarətdən əldə edilən gəlirdən asılı olduğunu xatırladırdılar. Lakin Salman özü də bilmədən ədəbiyyata bütün varlığı ilə bağlanmışdı və artıq heç bir qüvvə onu bu yoldan ayırmaq iqtidarında deyildi. Ədəbiyyata olan maraq onun hələ gənc yaşlarından şeir yazmasına gətirib çıxarmışdı. 1903-1910-cu illərdə Azərbaycanda mətbuat sahəsində özünəməxsus bir inkişaf hiss olunurdu. 1900-1914-cü illərdə Bakıda “Zənbur”, “Kəlniyyət”, “Tuti”, “Qardaş köməyi”, “Molla Nəsrəddin”, “Səda”, “Günəş”, “Tərəqqi”, “Iqbal”, “Yeni iqbal”, “Açıq söz” qəzet və jurnalları çıxırdı. Bu mətbu orqanlarının Aşqabadda yaşayan azərbaycanlılar və digər müsəlmanlar arasında da oxucuları vardı. Gənc Salman da adıçəkilən mətbu orqanlarını ən çox izləyənlərdən, sevə- sevə oxuyanlardan biri idi. Bu qəzet və jurnalların hər sayı çıxanda onun üçün toy-bayram olurdu. Hələ 14 yaşlarından başlayaraq, o özü də yazmaq istəyirdi, sinəsində ilhamı bulaq kimi çağlamaqda idi. Tez-tez şeir yazırdı. Əvvəlcə, o bunu gizli saxlayırdı. Amma günlərin birində utana-utana da olsa yazdığı ilk şeirini “Molla Nəsrəddin” jurnalına göndərdi. Sözün düzü, şeirinin dərc olunacağına da inanmırdı. Ancaq gözləmədiyi oldu və onun ilk şeiri “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc olundu. Şeirinin dərc olunduğu jurnalı əlinə alanda uzun müddət gözlərinə inana bilmədi. Ətrafındakılar isə onu təbrik etməkdə idilər. Beləliklə “Molla Nəsrəddin” jurnalında dərc olunan ilk şeiri Salmanın ədəbiyyat və əbədi şöhrət dünyasına gedən əzablı və şərəfli yolunun əsasını qoyaraq, onun gələcək taleyində önəmli rol oynadı. O, ilk vaxtlar bu jurnalda şeirlərini əsasən “Xortdanbəy”, “Sərçəqulubəy” imzası ilə dərc etdirirdi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Salman həmin dövrdə “Molla Nəsrəddin” jurnalı ilə yanaşı, “Zənbur”, “Kəlniyyət”, “Tuti”, “Qardaş köməyi” jurnalları və “Səda”, “Günəş”, “Tərəqqi”, “Iqbal”, “Yeni iqbal”, “Açıq söz” qəzetlərində də müxtəlifməzmunlu məqalələrlə, ədəbi-analitk yazılarla çıxış edirdi. Bu yazıların hər sətrində, hər sözündə Salmanın Vətən eşqi, millət yanğısı, xalqı üçün döyünən ürəyinin çırpıntıları hiss olunurdu. Uşaqlıq və gənclik illərini Vətəndən uzaqlarda keçirsə də, onun yaşadığı torpaq ana Turanımızın - türk dünyasının bir parçası, qanı-qanımızdan, canı- canımızdan olan Türkmənistan idi. O Türkmənistan ki, bir vaxtlar əcdadları olan oğuz-səlcuqlar at belinə qalxaraq, Anadoluya üz tutmuş və dünyanın ən qüdrətli imperiyalarından biri olan Bizansı qarşılarında diz çökdürərək, bu ana torpağı əbədi olaraq türk yurdu etmişdilər. Türkün böyük zəfərlərinə gedən yolun əsası da məhz Türkmənistan çöllərindən başlamışdı. Anadoluda Səlcuq və Osmanlı imperiyasını quranlar da türkmən çöllərindən çıxan qəhrəmanlar idilər. Gənc Salman da türkün böyüklüyünü məhz bizə doğma olan Türkmənistanda anlamışdı. Millətinə olan sevgisi onun özünə Mümtaz (üstün, seçilmiş) təxəllüsünü seçməsinə gətirib çıxardı. O, əslində bu təxəllüsü seçməklə türklərin geridə qalan deyil, üstün, seçilmiş bir soy, millət olduğuna diqqəti cəlb etmək istəmişdi.

Türkün bu qəhrəmanlıq ruhu onu hələ gənc yaşlarından millətinin müstəmləkə zülmü altında yaşamasının səbəblərini axtarmağa sövq etmişdi. Axtardıqca da o, hiss edirdi ki, vaxtilə imperiyalar quran və qılıncı ilə gündoğandan günbatana kimi böyük bir ərazidə hökmranlıq edən türk qövmlərinin sonralar başqa millətlərin əsarəti altına düşməsinin əsas səbəbi onların tarixi keçmişləri ilə əlaqələrinin qırılması, öz tarixi köklərindən ayrı düşmələri idi. Gənc Salman ürək yanğısı ilə deyirdi ki, düşmənlər türkləri bir-birinə qarşı qoyaraq, öz əlləri ilə özlərini məhv etdirmiş, onları hər vasitə ilə öz köklərindən ayrı salmağa çalışmış və keçmişlərini, milli adət-ənənələrini unutdurmaq üçün ən müxtəlif vasitələrə əl atmışlar. Ona görə də 1906-1917-ci illərdə Salmanın müxtəlif mətbu orqanlarında dərc etdirdiyi məqalələrində türkün şanlı tarixi, onun qəhrəmanlıq zəfəri, türk oğullarının ən ağır zamanlarda özlərində iradə və güc taparaq birləşməsi və az qüvvə ilə özündən qat-qat üstün düşmənlərini yenməsi dönə-dönə xatırladılırdı. Onun məqsədi bu yolla türk qövmlərini yeni qəhrəmanlıqlara ruhlandırmaq, əsarətə, zülmə qarşı mübarizələrə hazırlamaq idi. Böyük türkoloq alim Bəkir Çobanzadə kimi, Salman da türk-islam dünyasının dərdlərini, əsarətdə yaşamasını həzm edə bilmir, bunları ürək sızıltısı ilə qəbul edirdi. O dövrdə Salman türk xalqları arasında qırılmış mədəni əlaqələri bərpa etmək, onları bir-birindən ayrı salan səbəbləri aradan qaldırmaq üçün folklor nümunələrini toplamaq qərarına gəlmiş və sonradan bunu özünün ən müqəddəs amallarından birinə çevirmişdi.

Zaman.-2012.-25 aprel.-S.12.