Sahil kəndindən dünya ticarət mərkəzinə...

Yeddi əmirliyin birləşməsindən meydana gələn Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin (BƏƏ) ikinci böyük əmirliyi olan Dubay XX əsrin ortalarına qədər ərəb yarımadasında yerləşən, balıqçılıq və körfəzdən inci çıxarmaqla məşğul olan balaca bir kənddən ibarət idi. 1892-ci ildə Böyük Britaniya körfəz əmirliklərinin qəbilə rəisləri ilə müqavilə imzalayır. Müqaviləyə əsasən bu əmirliklər daxili siyasətində müstəqil olmaqla yanaşı xarici siyasətlərində Britaniyadan asılı hala gəlirlər.

Əmirliklər bir əsrə yaxın Böyük Britaniyanın müstəmləkəsi olublar. 1968-ci ildə Böyük Britaniyanın regiondan çəkilməsini elan etməsi ilə 1971-ci ildə altı əmirlik - Əbu Dabi, Dubay, Şariqa, Umm Qayvin, Acman, Fuceyra - BƏƏ adı altında birləşdilər. Yeddinci əmirlik (Ras Xaymə) isə 1972-ci ildə birliyə daxil olur. Ərazi baxımından Əbu Dabidən sonra ikinci, əhali baxımından isə birinci sırada gələn Dubayın iki əsrlik bir tarixi keçmişi var. Dubay əhalisi 1969-cı ildə neft yataqlarının kəşf olunmasından sonra 40-50 il ərzində həm şəhər görünüşü etibarı ilə, həm də etnik tərkib baxımından tamamilə dəyişərək, dünya ticarət mərkəzinə çevrilmişdir.

Ümumiyyətlə, körfəz ərəb ölkələri tarix boyu bədəvi həyat tərzi keçirib. Bu regionda yaşayan köçəri ərəblər Suriya, Misir, Yəmən, İraq və s. kimi qədim mədəniyyətə sahib, dövlətçilik ənənələri olan ərəb ölkələrindən fərqli olaraq köçəri həyat tərzi sürmüş, keçən əsrin ikinci yarısından etibarən təbii qaynaqlar sayəsində qısa müddət ərzində dəvədən düşərək son model CİP-lərə və səhradakı çadırlardan çıxaraq göz qamaşdıran villalara sahib olmuşlar.

Neft qaynaqları sayəsində səhrada şəhərlər salan körfəz ölkələrinin 50 il əvvəlki mənzərəsi tamamən dəyişib. Ancaq digər körfəz şəhərlərindən fərqli olaraq neft Dubayın illik gəlir ehtiyatının cəmi 6-7 faizini təşkil edir. Milli gəlir hasilatının 94 faizi isə ticarət və turizmin payına düşür.

Adı dillər əzbəri olan bu məşhur şəhəri gəzib görmək məqsədi ilə mühasib dostlarım Kayhan Emre və Ramil Cəfərovla bərabər Dubayın yolunu tutduq. Səyahətə çıxarkən iki mühasiblə getmək maliyyə baxımından məni rahatladar, demişdim, ancaq, deyəsən, düşündüyümün tərsi olmuşdu. Məşhur el məsəlində “Qardaşın necə adamdır sualına, yoldaş olmamışam cavabı verilir”. Mən də səfər əsnasında mühasibləri tanıma fürsəti tapmış oldum. Onlardan maliyyə dəstəyini düşündüyüm halda bir də baxdım ki, tamam fərqli mənzərə ilə qarşı-qarşıya qalmışam. Onların dəstəyi bir tərəfə, əlimdəkilərin fövtə getməməsi hayına düşdüm. Bütün bunlarla dostlarım haqqında mənfi düşüncədə olduğumu söyləmək istəmirəm. Hər ikisi də yoldaşlıq baxımından təşəkkürə layiqdirlər. Ancaq maliyyəçi olduqlarından pul məsələlərində lüzumundan artıq vasvasaçıdırlar. Nə isə, Meşədi İbad demiş: “Hər gözəlin bir eybi olar.”

İl yarımdır, ərəb ölkəsinə getmədiyimdən Dubay səfəri məni xeyli sevindirmişdi. Yenidən ərəblərlə qaynayıb qarışmaq, uzun illər yaşadığım nostalgiya hisslərini yeniləmək düşüncəsi mənə xoş təsir bağışlamışdı.

Dubay Hava limanından çıxdıqdan sonra otelə getmək üçün taksi dayanacağına yaxınlaşdıq. Gəldiyim ölkənin dilini, mədəniyyətini bildiyimə görə çox rahat idim. Ancaq təəssüflər olsun ki, dərdimizi anlatmaq üçün ərəbcə bilən bir insan tapa bilmədik. Qarşımızdakı insanlar hindli, pakistanlı, banqladeşli, nepallı, çinli, əfqan və s. kasıb ölkə insanları idi. Ünsiyyət qurulacaq yeganə dil də ki, ingilis dili. Düzdür, ingilis dilini fikirlərimizi ifadə edəcək qədər bilsək də, burada qaldığımız müddətdə ingilis dilinin əhəmiyyətini daha yaxşı başa düşdük. Çantalarımızı qalacağımız otelə yerləşdirdikdən sonra oradan çıxdıq. Artıq axşam düşmüşdü. Şəhəri gəzməzdən əvvəl toqqamızın altını bərkitməyi düşündüyümüz əsnada otelin qarşı tərəfində “Matam Şami” Şam restoranının işıqlarının bərq vurduğunu gördük. Yediklərimiz bizə qalsın, gördüklərimizə keçmədən öncə Şam bölgəsinə xas kabab Haləbi, kubbə, fələfil, hummus, fəttuş və s. kimi yeməklərin adlarını qeyd etməsəm, olmaz.

Dubay şəhəri körfəzlə iki yerə ayrılır. Şəhərin şimal-şərqi Deyra, qərbi isə Bor Dubay adlandırılır. Deyra bölgəsi daha çox qədim yaşayış və ticarət mərkəzlərindən ibarətdir. Dubayın son 20-30 illik görüntüsü olan Bor Dubay bölgəsi isə daha çox çoxmərtəbəli otellərin, villa tərzindəki iş mərkəzlərinin yerləşdiyi bölgədir. Deyra bölgəsində gəzərkən insan özünü Hindistanda hiss edir. Çünki şəhərdəki bütün xidmət sektorlarında hindliləri görmək mümkündür. Statistikaya görə, Dubayın 60 faizini Hindistandan, 20-22 faizini digər ölkələrdən gələn işçilər təşkil edir. Geriyə qalan 18-20 faizlik yerli ərəblərə isə şəhərdə rast gəlmək çətindir. 40-50 il öncəsinə qədər çadır və daxmalarda yaşayan bu insanlar indi lüks villalarda yaşayırlar. Dubayın yerli əhalisinə, sadəcə axşamın sərinində böyük alış-veriş mərkəzlərində, lüks restoranlarda, əyləncə mərkəzlərində rast gəlmək mümkündür.

Bor Dubay Nyu-York, Los Anceles tərzli göz qamaşdıran çoxmərtəbəli otel və iş mərkəzləri ilə əhatə olunub. Dünyaca məşhur olan “Burc əl-Arab” oteli Cumeyra bölgəsində sahildən 100 metr körfəzin içərisinə doğru süni adanın üzərində inşa olunub. 2004-cü ildə tamamlanan yelkən formasında, yeddi ulduzlu bu otel Dubay əmiri Məhəmməd bin Raşid Əli Maktumun təşəbbüsü ilə inşa edilib. 321 metr hündürlükdəki otelin inşasına 650 milyon dollar xərclənib.

Dubayda göz oxşayan müasir tikililərdən biri də Burc Xalifə (Xəlifə qülləsi) adlı göydələndir. 2009-cu ildə inşası tamamlanan Burc Xalifə, Dubayın mərkəz hissəsində yerləşir. Dünyanın ən yüksək qülləsi olan Burc Xalifənin hündürlüyü 828 metrdir. İlk adı Burc Dubay olan qüllənin adını 2010-cu ildə Dubay əmiri Raşid Əli Maktum açılış əsnasında Əbu Dabi əmiri və BƏƏ-nin kralı Xalifə bin Zayid Əli Nehyanın şərəfinə Burc Xəlifə olaraq dəyişdirir. Turistlərin gəzinti yerinə çevrilən çox sayda göydələnlərə Dubayda geniş şəkildə rast gəlmək mümkündür. Xüsusən də gecə vaxtı al-əlvan rəngə bürünmüş çılçıraqlı şəhəri gəzmənin öz ləzzəti var.

Dubayda turistlərin getdiyi əyləncə və istirahət yerləri arasında Cumeyra, Cəbəl Əli və Deyra adlı süni üç ada var. Bu adlardan birincisi dünyanın səkkizinci möcüzəsi olaraq da adlandırılır. Cumeyra adı ərəb dilində “cəmilə”, gözəl sözünün təhrif olunmuş formasıdır.

Dubayda turistlərin əyləncə yerlərindən biri də səhrada bədəvi həyat tərzini, adət-ənənələrini görmək, dəvə minmə təlimi keçməkdir. Çünki dəvəni idarə etmək özü bir sənətdir.

Bütün bunlarla yanaşı Dubay hər şeydən öncə sərbəst ticarət zonasıdır. Ona görə də burada turistlərlə birlikdə dünyanın dörd bir tərəfindən gəlmiş tacirləri də görmək mümkündür. Yaxud da bizim kimi həm ziyarət, həm də ticarət üsulundan istifadə edənləri də.

İnsana yüksək dəyər verildiyini görmək mümkündür Dubayda. Qayda-qanun saat kimi işləyir burada. Qaydaları pozmağın cəzaları ağır olduğu, hətta deportasiya ilə nəticələndiyi üçün buraya işçi qüvvəsi olaraq gələn əcnəbilərin bəlkə də öz ölkələrində görmədikləri qayda-qanuna riayət etdiklərini görürsünüz.

Bütün bu gözəlliklərlə yanaşı Dubayın da mənfi üzünü görmək mümkündür. Şəxsən mənim və eləcə də səfər yoldaşlarımın əziyyət çəkdiyimiz başlıca problem şəhərin canına çökmüş qəribə qoxudur. Xüsusən də Sakit okean ölkələrinə məxsus qəribə qoxu bəzən dözülməz həddə çatır. Digər tərəfdən buranın insanları sanki robot kimi, qanı donmuş, ruhsuz varlıqlar olaraq hərəkət edirlər.

Dubayda tarixi bir yer tapmaq çətin məsələdir. Sadəcə, əvvəllər həbsxana, gözləmə qüllələri olaraq istifadə olunmuş Dubay milli muzeyini istisna etmək olar. Onun da tarixi XIX əsrdən o tərəfə keçmir.

Şübhəsiz ki, sərbəst ticarət zonası və dəniz sahillərinin olması Dubayı cazibədar hala gətirir. Bu baxımdan Dubayı ziyarət etmək istəyənlər düzgün qərar vermiş sayılırlar. Ancaq milli, ənənəvi ərəb mədəniyyətini görmək üçün Dubaya getmək istəyənlərin yanıldıqlarını söyləyə bilərəm. Çünki Dubayda ərəb mədəniyyətini, adət-ənənəsini əks etdirən millət yoxdur.

1971-ci ildən müstəqil olmasına baxmayaraq BƏƏ-də, xüsusən də Dubayda ingilis sisteminin hakim olduğunu görmək çətin deyil. Ümumiyyətlə, burada üç təbəqənin olduğunu söyləmək olar. Dubayda qarşınıza çıxan birinci təbəqə işçi qüvvəsindən ibarət əcnəbilərdir. Yerli ərəblər isə əmirliyin idarə sistemində yer alan, şəhərin həqiqi sahibləri, yüksək rifah içərisində yaşayan ikinci təbəqədir. Cəmiyyətin üçüncü təbəqəsi görünməyən ideoloji sistemin memarları olan ingilis düşüncə tərzi, sistemidir.

Son 40 ilə qədər balıqçılıq və körfəzdən çıxarılan mirvari ticarəti ilə tanınan Dubay günümüzdə dünyanın ticarət mərkəzinə çevrilmişdir. Eyni zamanda, körfəz sahillərində yerləşməsi onun strateji əhəmiyyətini də ön plana çıxarır.

MAHİR HƏMİDOV

Zaman.-2012.-28-30 aprel.-S.4.