Heydər Hüseynov - Şeyx Şamilə görə cəzalandırılmış alim (2)

Bolşeviklər tərəfindən Azərbaycanın milli varlığının yox edilməsinə qarşı yönələn repressiya illərində Heydər Hüseynov çoxlarından fərqli olaraq, dilini möhkəm saxlayaraq, özünü sürgündən qoruya bilmişdi. Amma aydın məsələ idi ki, həmin dövrdə Azərbaycan elminin tanınmış simalarının məhv edilməsi və ya sürgünə göndərilmələri Heydər Hüseynovun da qəlbində ağır izlər buraxmışdı.

İş orasındadır ki, repressiyaya göndərilən vətənpərvər elm xadimlərinin bəzilərini Heydər Hüseynov yaxından tanıyırdı, bəziləri isə onun müəllimi olmuşdu. O, buna qarşı etiraz səsini ucaltsa və ya onları açıq müdafiə etsəydi, dərhal onun özünü də gedər-gəlməzə göndərəcəkdilər. Ona görə də o, susmağa üstünlük verərək, öz milli mübarizəsini gizli yollarla davam etdirdi. Bu, olduqca ağır mübarizə idi . Amma belə bir yolla milli ruhumuzu, varlığımızı az da olsa qoruyub saxlamaq və bu əsasda da imperiyaya qarşı milli ruhda yeni mübarizlər yetişdirmək mümkün oldu. Bunu Heydər Hüseynovla bağlı baş verən sonrakı hadisələr də bir daha sübut etdi.

Heydər Hüseynov özünün elmi tədqiqat işlərini də uğurla davam etdirirdi. Bunun da nəticəsində o, 1939-cu il iyun ayının 15-də Tiflis şəhərində “M.F.Axundovun fəlsəfi görüşləri” adlı dissertasiyasını müdafiə etdi. Bu dissertasiya Azərbaycan fəlsəfə tarixinə yenilik gətirdi. Belə ki, həmin dövrə kimi Axundovun fəlsəfi görüşləri hərtərəfli tədqiq edilməmişdi. Ədalət naminə deyək ki, Hüseynovun Axundovun fəlsəfi görüşləri ilə bağlı elmi işi sovet ideologiyasının tələbləri əsasında yazılmışdı. Amma burada bir maraqlı məqam vardı. Bu da gənc alimin - Heydər Hüseynovun Axundovun fəlsəfi görüşlərindəki milli azərbaycançılıq ideologiyasını ehtiyatla da olsa önə çıxarması və onun köklərinin tarixin dərinliklərinə gedən mənbələrdən qidalanması və Şərqdə məşhur filosofları ilə tanınan Azərbaycan fəlsəfə məktəbinin ruslarınkından istər elmi baxımdan, istərsə də ruhən və mənən qat-qat üstün olmasına diqqəti cəlb etməsi idi. Bu fakt isə Azərbaycan elminin, belə demək mümkünsə, qaymaqlarının kütləvi şəkildə sürgünlərə göndərildiyi və milli ruhumuzun məhvinə yönələn repressiya illərində olduqca önəmli idi. Bolşeviklər tərəfindən Azərbaycanın milli varlığının yox edilməsinə qarşı yönələn repressiya illərində Heydər Hüseynov çoxlarından fərqli olaraq, dilini möhkəm saxlayaraq, özünü sürgündən qoruya bilmişdi. Amma aydın məsələ idi ki, həmin dövrdə Azərbaycan elminin tanınmış simalarının məhv edilməsi və ya sürgünə göndərilmələri Heydər Hüseynovun da qəlbində ağır izlər buraxmışdı. İş orasındadır ki, repressiyaya göndərilən vətənpərvər elm xadimlərinin bəzilərini Heydər Hüseynov yaxından tanıyırdı, bəziləri isə onun müəllimi olmuşdu. O, buna qarşı etiraz səsini ucaltsa və ya onları açıq müdafiə etsəydi, dərhal onun özünü də gedər-gəlməzə göndərəcəkdilər. Ona görə də o, susmağa üstünlük verərək, öz milli mübarizəsini gizli yollarla davam etdirdi. Bu, olduqca ağır mübarizə idi . Amma belə bir yolla milli ruhumuzu, varlığımızı az da olsa qoruyub saxlamaq və bu əsasda da imperiyaya qarşı milli ruhda yeni mübarizlər yetişdirmək mümkün oldu. Bunu Heydər Hüseynovla bağlı baş verən sonrakı hadisələr də bir daha sübut etdi

SSRİ-nin də iştirak etdiyi II Dünya müharibəsi illərində Heydər Hüseynov olduqca ağır bir şəraitdə, 1944-cü ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək, professor elmi dərəcəsini aldı. Bir sözlə, həmin dövrdə o, çoxlarının arzuladığı, ancaq fəth edə bilmədiyi elmi bir zirvəni fəth etdi. Bundan sonra isə onun qabağında milli varlığımızın müdafiəsi üçün daha geniş qapılar açıldı. Çünki doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməsi ona milli ruhda köklənən yeni elmi kadrlar hazırlanmasında birbaşa iştirak etmək imkanı vermişdi.

Burada bir önəmli fakta da diqqəti cəlb etmək istəyirik. Belə ki, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, milli varlığımızın qorunub saxlanılmasına xidmət edən mübarizəsini gizli müstəviyə keçirən Heydər Hüseynov həmin dövrdə baş verən siyasi hadisələrdən özünü təcrid etməsi, daim təmkinli olması, ətrafında oynanılan çirkin oyunlara baş qoşmaması ilə rejimin diqqətini özünə cəlb edə, onun qatı tərəfdarı kimi göstərə bilmişdi. Repressiya illərində çoxlarından fərqli olaraq, Heydər Hüseynov heç kimdən donos yazmadı, ev yıxmadı və özünün milli-mənəvi təmizliyini qoruyub saxlaya bildi. Bu da onun vəzifə pillələrində sürətlə irəliləməsində xüsusi rol oynadı. Ötən əsrin 30-cu illərində Heydər Hüseynovun səmərəli və məhsuldar fəaliyyəti ölkəni idarə edənlər tərəfindən də rəğbətlə qarşılanmış və onun adı perspektivli kadr kimi xüsusi siyahıya salınmışdı. Bu da tezliklə onun yeni vəzifələrə irəli çəkilməsi demək oldu. Bu müstəvidə də Heydər Hüseynov 1936-cı ildə SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının Ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutunun direktoru təyin edildi. O bu vəzifədə 4 il işlədi. 1939-cu ildə isə ona yeni bir etimad göstərdilər. Alimi SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan Filialı sədrinin müavini təyin etdilər

Elmi-fəlsəfi axtarışları ilə yanaşı, Heydər Hüseynov ədəbiyyatımızın görkəmli nümayəndələrinin ədəbi sahədəki fəaliyyətlərini yüksək qiymətləndirir, onların dünənimizlə bu günümüz arasında möhkəm əsaslar üzərində qurulmuş bir körpü olduğunu vurğulayırdı. Bununla əlaqədar alim 1943-cü ildə çıxan “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nə yazdığı müqəddiməsində ədəbiyyatımızın milli varlığımızın qorunub saxlanılmasında oynadığı əvəzsiz xidmətlərə toxunur, xalq yaradıcılığını Azərbaycan xalqının ən böyük xəzinəsi hesab edirdi. Filosof alim yazırdı: “Ədəbiyyat öz səhifələrində xalqımızın bütün tarixi boyu yaratdığı yüksək bəşəri ideyaları, fəlsəfi fikirləri, elmi prinsipləri hifz etmiş, qərinələrdən-qərinələrə, nəsillərdən ən böyük bir hədiyyə olaraq təqdim etmişdir... Buna görə də ədəbiyyatımız xalqımızın fəxridir”.

1945-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialı Azərbaycan SSRİ Elmlər Akademiyasına çevrildi. Heydər Hüseynov isə akademiyanın vitse-prezidenti kimi fəaliyyətini davam etdirdi. Buna paralel olaraq, Heydər Hüseynov 1945-ci ildə Azərbaycan KP MK yanında Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru vəzifəsinə təyin edildi

O bu vəzifədə qısa müddətdə həm partiya, həm də Azərbaycan tarixinin obyektiv şəkildə və yenidən yazılması üçün özünün geniş imkanlarından istifadə etdi. Bu müstəvidə də tariximizi yenidən yaza biləcək milli ruhda köklənmiş gənc tarixçilərin yetişdirilməsində onun xüsusi xidmətləri oldu. Həmin dövrdə Ermənistan Azərbaycana qarşı yeni ərazi iddiaları ilə çıxış etməyə başlamışdı. Bu məqsədlə də Ermənistan rəhbərliyi 1945-ci ildə SSRİ Ali Soveti, şəxsən İ. Stalin qarşısında məsələ qaldıraraq, Qarabağın guya tarixi erməni torpağı olduğu barədə təhrif olunmuş saxta sənədləri ona təqdim etmişdi. Belə bir vəziyyətdə isə Azərbaycan tarixinin faktlar əsasında yazılması və Qarabağın erməni torpağı olmadığını sübut etmək lazım gəlirdi. Bu məsələ şəxsən Mircəfər Bağırovun nəzarəti altında idi və o, qarşı tərəfin iddialarının əsassız olmasını sübut etmək üçün tarixçilərimzdən tutarlı faktlar tələb edirdi. Bu məqsədlə də bir qrup tarixçi ilə görüşən Bağırov: “Ermənistan və Gürcüstan öz tarixlərini yazıblar. Bəs biz nəyi gözləyirik? Məgər bizim tariximiz olmayıbmı? Qısa müddətdə bununla bağlı lazımi araşdırmalara başlayın ki, qarşı tərəfin iddialarının əsassız olduğunu sübut edə bilək”,-deyə onlara tapşırıq vermişdi

Bu işdə Azərbaycan KP MK yanında Partiya Tarixi İnstitutunun direktoru kimi xüsusi fəallıq göstərən Heydər Hüseynov tariximiz yazılarkən respublikamız haqqında obyektiv məlumatların əksini tapmasını nəzarət altında saxlayır və yeri gəldikcə bu iş üzərində işləyən gənc tarixçilərə dəyərli məsləhətlər verirdi. Çünki Azərbaycan tarixi də sovet ideologiyasına uyğun şəkildə yazılırdı. Üstəlik, həqiqi Azərbaycan tarixinin yazılmasına türklərə düşmən münasibət bəsləyən Stalin rejimi də mane olurdu. Stalin, ümumiyyətlə, türk adını eşitmək istəmirdi. Ona görə də belə bir vəziyyətdə Azərbaycanın həqiqi tarixini yazmaq olduqca çətin idi. Buna görə də qısa müddətdə müxtəlif tarixi faktlardan istifadə edərək, Azərbaycan tarixi yazıldı və erməni iddialarının əsassız olduğu sübut edildi. Amma bu məsələdə Stalini razı salmaq üçün məcburi şəkildə milli mənsubiyyət ( türk) məsələsində bəzi təhriflərə yol verilmişdi. Bu, təhriflərə yol verilməsəydi, Stalinin ( onu əsasən azərbaycanlıların türk olmaması və türklərin bu ərazilərə sonralar gəlməsi ilə razı salmaq olardı) ermənilərin iddialarını dəstəkləyəcəyi şübhə doğurmurdu...

Mükafat və cəza

Adama elə gəlirdi ki, hər şey Heydər Hüseynovun arzuladığı kimi, onun istəklərinə uyğun gedir. Belə ki, ötən əsrin 40-cı illərində elmi fəaliyyətinin ən parlaq dövrünü yaşayan Heydər Hüseynov elmi tədqiqatlarına görə artıq bir-birinin ardınca Stalin mükafatları almaqda idi. İlk belə bir mükafatı Heydər Hüseynov 1948-ci ildə aldı. 1940-46-cı illərdə “Tam Azərbaycan-rus lüğəti”nin yaradılması sahəsində səmərəli və ardıcıl fəaliyyətinə görə, ona ikinci dərəcəli Stalin mükafatı verildi.

Zaman.-2012.-18-22 avqust.-S.14.