Heydər Hüseynov - Şeyx Şamilə görə cəzalandırılmış alim (3)

Ermənilərin həmin dövrdə Azərbaycana qarşı qaldırdıqları ərazi iddialarından sonra alimlərə daha həssas münasibət bəsləməyə başlayan, xüsusilə akademik Heydər Hüseynova həmişə rəğbətlə yanaşan, onun yüksək vəzifələrə çəkilməsinə yardım edən Mircəfər Bağırov bu dəfə özünün sərt üzünü göstərərək, imperiya nökərlərinin toruna düşdü. O, dərhal məsələnin araşdırılması və günahkarın cəzalandırılması barədə göstəriş verdi. Onun bu göstərişindən sonra imperiya nökərləri Heydər Hüseynovun əleyhinə təbliğatı daha da gücləndirdilər. Xüsusilə, ziyalılar arasında Heydər Hüseynovun simasında xalq düşməni obrazı yaradılmağa başlandı. Onun nəinki həmin dövrdəki fəaliyyəti, hətta keçmişi, atasının tacir olması belə araşdırılır və bu yolla onun sovet hökumətinə qarşı düşmən olmasını sübut edə biləcək daha tutarlı faktlar tapmağa çalışırdılar.

Heydər Hüseynovun elmi yaradıcılığının zirvəsi 733 səhifədən ibarət “XIX əsrdə Azərbaycan fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrinin tarixi haqqında” fundamental əsəri hesab edilir. Bu əsər istər Azərbaycanda, istərsə də Moskvada tədqiqatçı alimlər və məşhur filosoflar tərəfindən yüksək qiymətləndirildi. Rus dilində yazılan və 1949-cu ildə çapdan çıxan bu elmi əsər 1950-ci ilin mart ayında Stalin mükafatına layiq görüldü. Həmin dövrdə Heydər Hüseynov Azərbaycanda bir neçə il ərzində dalbadal iki dəfə Stalin mükafatı alan yeganə adam idi. Onu da deyək ki, vətənpərvər alim hər iki Stalin mükafatını yetimlər evinə bağışlayıb.

“XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” kitabının redaktoru akademik Aleksandr Osipoviç Makovelski (1884-1969) Heydər Hüseynovun bu əsərini son illərin böyük əhəmiyyətə malik olan elmi tədqiqat işi adlandırmış və bu münasibətlə müəllifi təbrik etmişdi. O, əsərlə bağlı “Redaktorun ön sözü” adlı yazısında adıçəkilən kitabı “XIX əsrdə Azərbaycan fəlsəfəsinin inkişafının sistemli şərhinin ilk təcrübəsi”adlandırmış və fəlsəfə elmi sahəsində qazandığı böyük uğurlara görə onu digər alimlərə də nümunə göstərmişdi.

Elmi-fəlsəfi baxımdan olduqca böyük dəyərə malik olan bu əsərdə məşhur filosof alim Azərbaycan fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrinin əsas inkişaf mərhələlərini müəyyənləşdirmiş, M. Ş. Vazeh, A. Bakıxanov və başqalarının fəlsəfi dünyagörüşünü araşdıraraq onların milli fəlsəfi və bəşəri əhəmiyyət daşıdığını dəqiqliklə müəyyən etmişdi. Onu da deyək ki, bu elmi əsərində Heydər Hüseynov XIX əsrdən bəhs etsə də, ondan əvvəlki dövrlərdəki məşhur Azərbaycan filosoflarının fəlsəfi yaradıcılığını da ciddi şəkildə tədqiq etmişdi. Bununla da filosof alim Azərbaycanın qədim mədəniyyətə malik olduğunu, min illər boyu bəşərin mədəni elmi xəzinəsinə onlarla məşhur şair, filosof, mütəfəkkir verdiyini, onu zənginləşdirdiyini xüsusi vurğulamışdı. Hüseynovun “XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” kitabı, həqiqətən də, Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai fikri öyrənmək baxımından ən qiymətli əsərlərdən biri, onun elmi fəlsəfi yaradıcılığının zirvəsidir.

“XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” kitabı onun müəllifinə yeni şöhrət və eyni zamanda gözlənilməz faciə gətirdi. İş orasındadır ki, Heydər Hüseynov bu kitabında Şeyx Şamil hərəkatında aparıcı qüvvə rolunu oynayan müridizmə də yer vermişdi. O bununla Şeyx Şamil hərəkatını milli-azadlıq mücadiləsi adlandıraraq, cəsarətlə ona layiq olduğu qiyməti vermişdi. Halbuki Heydər Hüseynova kimi heç bir alim Şeyx Şamil hərəkatının müstəmləkəçiliyə qarşı aparılan mübarizə olduğunu söyləməyə və ya yazmağa özlərində cəsarət tapa bilməmişdi. Amma Heydər Hüseynov haqqı nahaqqa qurban verən alimlərdən deyildi. Buna baxmayaraq, yuıxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, “XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” kitabı Stalin mükafatına layiq görüldü. Amma 30-cu illərin repressiyalarında olduğu kimi, bu dəfə də Heydər Hüseynovun paxıllığını çəkən “sapı özümüzdən olan baltalar” işə düşdülər. Bütün ziyalılarımızda, görkəmli dövlət, elm və ictimai xadimlərimizdə rejimə qarşı düşmənçilik motivləri axtaran imperiya nökərləri və akademikin ətrafındakı paxıl və naqis adamlar Heydər Hüseynova da “ilişə” bildilər. Onlar akademikin Stalin mükafatına layiq görülən “XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fikir tarixindən” adlı kitabında Şeyx Şamilin adını çəkməsini və müridizmin əsaslarını tədqiq edərək, onu islam aləmində daha mütərəqqi bir cərəyan kimi qələmə verməsi faktından ona qarşı qarayaxma kimi istifadə etməyə başladılar. Guya Heydər Hüseynov Türkiyə və Böyük Britaniyanın “casusu” olan Şeyx Şamilə rəğbətlə yanaşmaqla və onun milli-azadlıq mücadiləsi apardığını yazmaqla, müridizmin islamın müsbətyönlü cərəyan olduğunu deməklə sovet rejiminə qarşı çıxıb. Bununla əlaqədar əleyhdarları akademiki türk və ingilis casusu, pantürkist adlandırmağa, ünvanına çirkablar atmağa başladılar. İlk vaxtlar Heydər Hüseynovun əleyhinə çirkin təbliğat aşağı səviyyələrdə aparılırdı. Amma akademikin əleyhdarları, nəhayət, bu məsələni Mircəfər Bağırov səviyyəsində müzakirəyə çıxara bildilər. Özünü bolşevik rejiminin qatı tərəfdarı kimi göstərən bu qrup Bağırovla görüşlərində akademik Heydər Hüseynovun Stalin mükafatına layiq görülən bu əsərində sosializmə düşmən faktların olduğunu, “türk və ingilis casusu” Şeyx Şamili və müridizmi təriflədiyini söyləyərək, onun qatı pantürkist olduğunu söylədilər. Bu qrup dərhal “pantürkist” Heydər Hüseynovun son əsərinə verilən Stalin mükafatının ləğv edilməsini, alimin özünü isə gedər-gəlməzə göndərməyi təklif edirdilər. Halbuki akademikin bu əsəri Moskvada xüsusi senzuradan keçmiş və orada sovet rejiminə qarşı hər hansı düşmənçilik motivləri tapılmamış, əksinə, kitab Stalin mükafatına təqdim edilmişdi. Ermənilərin həmin dövrdə Azərbaycana qarşı qaldırdıqları ərazi iddialarından sonra alimlərə daha həssas münasibət bəsləməyə başlayan, xüsusilə akademik Heydər Hüseynova həmişə rəğbətlə yanaşan, onun yüksək vəzifələrə çəkilməsinə yardım edən Mircəfər Bağırov bu dəfə özünün sərt üzünü göstərərək, imperiya nökərlərinin toruna düşdü. O, dərhal məsələnin araşdırılması və günahkarın cəzalandırılması barədə göstəriş verdi. Onun bu göstərişindən sonra imperiya nökərləri Heydər Hüseynovun əleyhinə təbliğatı daha da gücləndirdilər. Xüsusilə, ziyalılar arasında Heydər Hüseynovun simasında xalq düşməni obrazı yaradılmağa başlandı. Onun nəinki həmin dövrdəki fəaliyyəti, hətta keçmişi, atasının tacir olması belə araşdırılır və bu yolla onun sovet hökumətinə qarşı düşmən olmasını sübut edə biləcək daha tutarlı faktlar tapmağa çalışırdılar. Halbuki Heydər Hüseynov Mircəfər Bağırovun kadrı hesab olunurdu. O, yüksək vəzifələrə də məhz I katibin ( Mircəfərin) tövsiyəsi və razılığı ilə irəli çəkilmişdi. Amma indi, necə deyərlər, tale Heydər Hüseynovdan üz döndərməkdə idi. Mircəfər Bağırovun məşhur alimə münasibətinin dəyişməsini təsadüfi hesab etmək olmaz. Çox güman ki, Heydər Hüseynovun Stalin mükafatına layiq görülən son əsərində sovet rejiminə düşmən faktlar aşkarlayan imperiya nökərlərindən Bağırov özü də ehtiyat edib. Çünki Bağırov Heydər Hüseynovu müdafiə edəcəyi halda, imperiya nökərlərinin bu barədə Moskvaya donos yazacaqları, Heydər Hüseynova münasibətdə Bağırovu xalq düşməninin müdafiəçisi kimi ittiham edəcəkləri şübhə doğurmurdu. Bundan isə Moskvada Stalinin ən yaxın dostlarından biri hesab edilən Mikoyanın Bağırovun əleyhinə istifadə edəcəyi aydın idi. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, Mikoyan və Stalinin ətrafındakı ermənipərəst güclər Bağırova düşmən münasibətdə idilər. Onlar Bağırovu Stalinin gözündən salmaq və həbs etdirmək üçün bəhanə axtarırdılar. Buna da səbəb Bağırovun, əvvəlcə, Mikoyan tərəfindən müharibə iillərində azərbaycanlıların Orta Asiyaya, Qazaxıstana və Sibirə sürgün edilməsinin, həmçinin 1945-ci ildə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi barədəki iddialarının qarşısını alması olmuşdu. Bəlkə də Bağırovun birdən-birə Heydər Hüseynova münasibətinin dəyişməsinə də məhz Mikoyan və onun ətrafındakı ermənipərəst güclər səbəb olub. İş orasındadır ki, əsər Stalin mükafatına layiq görülməzdən əvvəl Bağırova onun məzmunu və orada yazılanlar məlum idi. Yenə də Bağırovun xeyir-duası və razılığı olmasaydı, çətin ki, adıçəkilən əsər Stalin mükafatına təqdim edilərdi. Yeri gəlmişkən onu da xatırladaq ki, hansısa görkəmli ictimai xadim və ya adi kolxozçu da istər Bağırov, istərsə də ondan sonra Azərbaycanı idarə edənlərin razılığı və tövsiyəsi ilə SSRİ-nin ali mükafatlarına layiq görülürdü. Bu məsələdə ölkəni idarə edən birinci şəxsin sözu, rəyi həlledici idi. Bütün bunları nəzərə alanda belə hesab etmək olar ki, Bağırov özünü gözləyə biləcək təhlükədən sığortalamaq üçün imperiya nökərlərinin görkəmli filosof barədə çaldıqlarına oynamağa məcbur olub... Bununla bağlı maraqlı bir fakta da diqqəti cəlb etmək istəyirik. Həmin dövrdə Bağırov Heydər Hüseynovu yanına çağıraraq, ondan Şeyx Şamilin türk və ingilis casusu olduğunu söyləməsini və bununla bağlı mətbuatda çıxış edərək səhvini boynuna almasını tələb edib. Amma Heydər Hüseynov Şeyx Şamilin ünvanına hər hansı bir xoşagəlməz fikir söyləməkdən imtina edib. Bu faktı sonralar məşhur filosofun qızı Sara xanım da təsdiq edib.

Zaman.-2012.-23-24 avqust.-S.13.