Lev Tolstoy - rus həyatının aynası (3)

Ömrünün sonlarına yaxın Tolstoyun həyatı olduqca əsəbi və ruhi sarsıntı içində keçməyə başlamışdı. Həyatda insanları arzu elədiyi kimi görməyə çalışan, ancaq bunun əksini görən və hər gün haqsızlıqlarla qarşılaşan Tolstoy artıq mübarizə aparmağın mümkün olmadığını hiss edirdi. Bu da böyük yazıçıda ümidsizlik əmələ gətirmişdi. Halbuki o, din vasitəsilə insanların ruhi və mənəvi paklığa qovuşacağına həyatı boyu inanmışdı və baş verən mənfi halların səbəblərini insanların həqiqi, düzgün istiqamət yolundan sapmasında axtarmışdı.

Amma həyatın acı reallıqları, ruhanilərin dindən öz məqsədləri üçün olduqca çirkin şəkildə istifadə etmələri, insanların kilsələrə gedərək tövbə etdiklərini, ancaq oradan çıxdıqdan sonra yenidən heyvani hisslərlə yaşamaları 80 yaşlı Tolstoya ağır təsir etməkdə idi. Dünya malının boş bir şey olduğunu bütün varlığı ilə anlayan Tolstoy şəxsi malikanələrindən əl çəkmək və onları yoxsullar arasında bölüşdürmək fikrinə düşmüşdü. O: “Tutaq ki, sənin 1000 desyatin torpağın, əkin sahələrin, çoxlu heyvanların var və bundan ildə minlərlə rubl gəlir götürürsən. Amma sabah ölüb gedəndə bunun sənə nə xeyri olacaq, bunları özünlə o biri dünyaya apara biləcəksənmi? Öləndən sonra bu mülklərin sənə bir xeyri dəyəcəkmi? Sən əgər bu dünyada var-dövlətlə mənəvi rahatlıq tapmayıbsansa, onda onlar sənin nəyinə lazımdır ki?”-deyə özündən soruşurdu. Nəticədə Tolstoy şəxsi mülkiyyətdən əl çəkmək barədə qərar qəbul etdi. Bu isə ailə daxilində böyük narazılıqlara səbəb oldu. Ailədə Tolstoyun artıq ağlını itirdiyi qənaətində idilər və onu həkimə göstərmək, müalicə etdirmək istəyirdilər. Lakin Tolstoy onların bu iradlarını rədd edərək, var-dövlətin insanlara mənəvi və ruhi rahatlıq gətirmədiyini, ətrafındakıların boğaza kimi çirkab içində olduğunu söyləyərək, çıxış yolunu Allaha bütün varlıqları ilə bağlanmalarında, Allahın insanları sevdiyi kimi, insanların da uca Yaradanı saf və təmənnasız sevməsində, pisliklərdən əl çəkməsində gördüyünü söylədi. Amma artıq dünya şöhrətli ədibi öz ailəsində belə, başa düşmək istəmir və onun hər addımını, dediyi hər sözü əsəbiliklə qarşılayırdılar. Bütün bunlar Tolstoyun ağır sarsıntılar keçirməsi ilə müşayiət olunurdu. Belə bir vəziyyət isə uzun müddət davam edə bilməzdi. Elə də oldu. Artıq ailə üzvləri ilə bir yerdə yaşamağın mümkün olmadığını görən Tolstoy 1910-cu il, oktyabr ayının 28-də (köhnə rus təqvimi ilə noyabrın 10-da) gecə gizlicə Yasnaya Polyananı tərk etdi. O, həyatının son dövrlərini təkbaşına və özü istədiyi kimi yaşamaq istəyirdi. Bəzi məlumatlara görə, Tolstoy Krıma, oradan isə Yunanıstan və ya Bolqarıstana getmək istəyirdi. Tolstoyu bu gizli səfərdə şəxsi həkimi D. P. Makovitski müşayiət edirdi. Şekino stansiyasında qatara minən Tolstoy Qorbaçov stansiyasında düşdü və bir müddət burada gözləyəndən sonra başqa bir qatara minərək yoluna davam etdi. Belə ehtimal edilir ki, Tolstoy, əvvəlcə, səfərini yarımçıq qoyaraq geri qayıtmaq istəyib. Ancaq sonra öz fikrini dəyişərək yenidən yolunu davam etdirmək qərarına gəlib. Kozelsk stansiyasında yenidən qatardan düşən Tolstoy Optin Pustın istiqamətində getməyə başladı. Ertəsi gün o, Şamordin monastrında bacısı Mariya ilə görüşdü. Sonra Şamordinoya Tolstoyun qızı Aleksandra öz rəfiqələri ilə qonaq gəldi. Tolstoy bundan sonra burada qalmağı düzgün hesab etməyərək, Makovitski ilə birgə Kozelsk stansiyasına gəldi və buradan cənub istiqamətində yola düşdü. Amma Tolstoy hara və nə üçün getdiyini bilmirdi. Yolda onlar yenidən qatardan düşərək, Volovoya stansiyasına qədər bilet aldılar. Makovitskinin dediyinə görə, Tolstoy ruhi və mənəvi dinclik axtarırdı və bu səfər zamanı o, Novoçerkaska, oradan da Bolqarıstana və ya Yunanıstana getmək istəyirdi. Bu, baş tutmayacağı halda isə yazıçı yenidən Qafqaza getmək və oradakı sadə insanlar arasında axtardığı mənəvi rahatlığı tapmaq niyyətinə düşmüşdü. Ancaq o, bir qədər qətiyyətli görünmürdü, tərəddüd içində idi.

Ölümünü yaxınlarından uzaqlarda tapdı

Lakin Tolstoya bu səfəri başa vurmaq nəsib olmadı. Bu yolçuluq daha çox ölümünü axtaran adamın öz ölümünə doğru getməsini xatırladırdı. Tolstoy son illərdə ruhi sarsıntılar keçirdiyindən fiziki cəhətdən çox zəifləmişdi. Bu da onun tez-tez xəstələnməsinə səbəb olurdu. Nəticədə Tolstoy yolda xəstələndi və vəziyyəti get-gedə ağırlaşmağa başladı. Buna görə də həkimi Makovitskinin təklifi ilə səfərini yarımçıq saxlamağa məcbur oldu. Tolstoy və onu müşayiət edən şəxsi həkimi Astapovo stansiyasında (indiki Lev Tolstoy, Lipetsk vilayəti) qatardan düşdülər. Amma gedəcəkləri yerləri yox idi. Xəstə Tolstoy ilə geriyə Yasnaya Polyanaya qayıtmaq isə mümkün deyildi. Onları bu vəziyyətdən yerli stansiyanın rəisi İ. İ. Ozolin qurtardı. O, xəstə Tolstoyu öz evinə dəvət edərək, ona xüsusi xidmət göstərməyə başladı. Tolstoy ömrünün son 7 gününü stansiya rəisinin evində keçirdi. 1910-cu il, noyabr ayının 7-də ( köhnə təqvimlə 20-də) Rusiya həyatının aynası hesab edilən böyük yazıçı 82 yaşında həyata göz yumdu. Onun ölümü bütün dünyada böyük kədər və üzüntü ilə qarşılandı. Tolstoyu anadan olduğu doğma Yasnaya Polyanada, uşaqlıq illərinin ən şirin günlərini keçirdiyi meşə kənarındakı yarğanda dəfn etdilər. O, uşaqlıqda burada qardaşı ilə birlikdə bütün insanları xoşbəxtliyə qovuşduracaq “yaşıl pöhrə” axtarmışdı. Tolstoyu keşiş və dini mərasim olmadan dəfn etmişdilər. Çünki ölümündən 9-10 il əvvəl kilsə onu dinsiz elan etmişdi. Onu da deyək ki, Tolstoyun vəfat etməsindən xeyli sonralar SSRİ dövründə ermənilər böyük yazıçının guya erməni keşişləri tərəfindən keçirilən mərasimlə dəfn edildiyini yazmış və bu zaman təsdiqini tapmamış saxta şahid ifadələrinə istinad etmişdilər. Amma o dövrdə Tolstoyun dəfnini işıqlandıran qəzetlər böyük yazıçının erməni keşişləri tərəfindən və ya hansısa dini mərasimlə dəfni barədə bir kəlmə belə yazmamışdılar. 1913-cü ildə Tolstoyun qızı atasının dini mərasimlə dəfn edildiyi barədə yazıb. Ancaq bu onun daha çox atasının dinsiz kimi dəfn edilməsini özünə sığışdırmayan Sofya Tolstoyun öz zadəcan imiclərini qoruması təsiri bağışlayır.

Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, Lev Tolstoy hələ 1895-ci ildə öz gündəliyində yazmışdı: “Əgər mümkünsə, məni dini mərasimlə dəfn etməyin. Əgər bu mümkün olmasa, onda məni istədiyiniz kimi olduqca sadə şəkildə dəfn edin”.

Tolstoy Allahı çox sevirdi

Əslində Tolstoyun bu yazdıqları onun kilsədən və xristian dinindən üz döndərməsi kimi dəyərləndirilə bilər. Amma bu, vaxtilə sovet ideoloqlarının iddia etdiyi kimi, Tolstoyun Allahdan üz döndərməsi demək deyil. Tolstoy Allaha inanırdı və onun etirazı dini yanlış istiqamətə yönəldən və ondan öz çirkin məqsədləri üçün istifadə edən fırıldaqçı və riyakar din xadimlərinə idi. Digər tərəfdən də, Tolstoy xristian dinindəki Yaradanla yaradılan arasında Həzrəti İsanın simasında vasitəçiliyi qəbul edə bilmirdi. O bu baxımdan İslam dinində arzuladıqlarını tapmışdı və bu dinin digər dinlərdən daha üstün mövqedə dayandığını xüsusi vurğulayırdı.

Əslində Tolstoy nicat yolunu İslamda axtarana qədər böyük əzablı bir yol keçmişdi. O, həyatının ilk dövrlərində kilsəyə və insanların xristian dini vasitəsilə paklaşacağına inanırdı. Lakin kisə ilə yaxın təmasda olmasından sonra xristian dininə münasibəti dəyişdi. Çünki o, addımbaşı keşişlərin riyakarlığı ilə üzləşirdi və belə bir vəziyyət isə onun ruhi sarsıntılar keçirərək, tədricən kilsədən üz döndərməsinə gətirib çıxardı. O, kilsə barəsində məktublarının birində belə yazırdı:

“Kilsəyə, onun mənasını izah etməyi tapşıran dünya istədiyini edirdi. Dünyamız hər şeydə İsanın təliminə zidd olan həyat təsiri bağışlayır, kilsə isə insanların İsanın qanunlarına uyğun yaşadıqları barədə eyhamlar uydururdu. Və bu onunla nəticələndi ki, dünyamız bütpərəstlikdən də pis həyat sürməyə başladı. Amma yenə də kilsə nəinki bu həyata bəraət qazandırır, hətta İsanın təliminin məhz bundan ibarət olduğunu iddia edirdi”.

Yasnaya Polyana, mart 1909-cu il

Bu baxımdan həyatın mənasının, mənəvi idealın, varlığın gizli umumi qanunauyğunluqlarının əzablı axtarışları, mənəviyyatın və sosial durumun fəlsəfi tənqidi onun bütün yaradıcılığından keçir. Bu müstəvidə də kilsəni tənqid edərək ondan uzaqlaşması Tolstoyun tənhalığına yol açdı. Ən yaxın dostları belə kilsədən üz döndərən Tolstoya arxa çevirərək, onunla əlaqələri ya tamam kəsdilər, ya da onunla olduqca soyuq davranmağa başladılar. Çünki Tolstoyun tamamilə qeyri-adi təfəkkürü çox hallarda rus cəmiyyətinə aydın deyildi

Ona görə də uzun illər Tolstoyun tədqiqatçıları onun dini tənqid etməsi və nicat yolunu İslam dinində axtarması barədə susmağa üstünlük vermişlər. Bu baxımdan hətta günümüzdə rusların özlərinə belə, Tolstoyun Allah, ruh, bilik, məhəbbət, həyatın mənası və s. haqqında təsəvvürlərini əks etdirən elmi əsərləri nisbətən az məlumdur.

Zaman.-2012.-23 fevral.-S.14.