Lev Tolstoy - rus həyatının aynası (4)

Ötən əsrin 70-80-ci illərindən başlayaraq, Tolstoyun xristian dininə və keşişlərə mənfi münasibəti Rusiya mətbuatında, o cümlədən keçmiş SSRİ-nin müsəlman əhalisi arasında bir-birindən fərqli fikirlərin yaranmasına gətirib çıxardı.

Uzun susqunluqdan sonra Rusiya mətbuatı Tolstoyun xristian dininin tənqidinə geniş yer verdiyi məqallə və məktublarına münasibət bildirməyə başladı. Onun həmin dövrdə yazdığı məktublar və xristian dinini tənqid edən yazıları kitab halında yenidən çap edildi. Bu məktub və məqalələrində Tolstoy İslama rəğbətini açıq şəkildə bəyan edirdi. Məsələn, əslən Qazaxdan olan çar ordusunun müsəlman polkovniki, topoqraf Vəkilova ərə getmiş rus qadın Y. Vəkilova Tolstoya yazmışdı ki, atası qeyri-rus olan oğulları müsəlmanlığı qəbul etmək istəyirlər. Y. Vəkilova bununla bağlı çətin seçim qarşısında qaldığını bildirərək, Tolstoydan özünə və oğullarına necə seçim etmək barədə məsləhət verməsin xahiş etmişdi. Xristianlığın bütün mənfi tərəflərinə bələd olan Tolstoy isə, öz növbəsində, Y. Vəkilovaya cavabında yazmışdı:

“Pravoslavlıqdan müsəlmanlığa üstünlük verilməsi barədə onu deyə bilərəm ki, mən buna qəlbimlə rəğbət bəsləyirəm. Heç bir şübhəm yoxdur ki, müsəlmanlıq özünün xarici formalarına görə, kilsə pravoslavlığından müqayisəolunmaz dərəcədə yüksəkdədir.

Odur ki, əgər insanın qarşısına iki seçim: kilsə pravoslavlığı və müsəlmanlıq durubsa, onda ağıllı adam tərəddüd etmədən müsəlmanlığı qəbul edib, ilahiyyatda mürəkkəb və anlaşılmaz Üçlük, müqəddəslərin şəkilləri, sirlər və mübarək ibadətlər əvəzinə, Tək Allahı və Onun Peyğəmbərini tanıyar.”

Yasnaya Polyana, 15 mart, 1909-cu il

Qeyd edək ki, Tolstoyun Y. Vəkilovaya belə bir cavab verməsi heç də təsadüfi deyildi. Xristian dininin sivil inkişaf tələblərinə cavab vermədiyini təəssüf hissi ilə qarşılayan və bunu açıq şəkildə bildirən Tolstoy buna görə ən yaxın dostları tərəfindən belə, tez-tez tənqid atəşinə məruz qalırdı. Ona görə də böyük yazıçı bununla bağlı digər onu tənqid edənlərə cavab məktubunda yazırdı: “Siz mənimlə eyni əqidədə olsaydınız, çox sevinərdim. Siz az da olsa, mənim həyatımı başa düşərdiniz. Həyatın bir çox uğuru var: var-dövlət, şöhrət, ehtiram... Bunlardan heç biri məndə yoxdur. Dostlarım, hətta ailə üzvlərim məndən üz döndərirlər.

Bəziləri - liberallar və eserler - məni dəli və ya Qoqol kimi ağıldankəm hesab edirlər; başqaları - inqilabçılar və radikallar - məni boşboğaz və sufi sayırlar; dövlət adamları məni inqilabçı, provaslavlar isə iblis hesab edirlər.

Etiraf edirəm ki, bu mənim üçün ağırdır... və buna görə xahiş edirəm, mənə xeyirxah müsəlman kimi baxasınız, onda hər şey yaxşı olacaq.

Yasnaya Polyana, aprel, 1884-cü il

Təəssüflər olsun ki, Tolstoyun adıçəkilən məktubunda yazdığı: “Mənə xeyirxah müsəlman kimi baxasınız, onda hər şey yaxşı olacaq”,- sözləri bəzi müsəlman tədqiqatçılar tərəfindən az qala böyük yazıçının müsəlmanlığı qəbul etməsi kimi dəyərləndirilir. Əslində Tolstoyun İslama rəğbətini bildirməsi və bu dinin xristian dinindən qat-qat üstün olduğunu söyləməsini az qala onun müsəlmanlığı qəbul etməsi kimi qələmə verənlər bu məsələdə ifrata varırlar. Çünki bu günə kimi Tolstoyun rəsmi şəkildə İslamı qəbul edərək müsəlman olmasını cüzi də olsa sübut edə biləcək bir fakt, dəlil yoxdur.

İslamla tanışlıq onu Tolstoya sevdirdi

Xristian dinində istədiyini və arzularına uyğun idealı tapa bilməyən Tolstoy üzünü İslam dininə çevirdi. İslam dini ilə ilk tanışlığı Tolstoyu bütünlüklə dəyişdirdi. İslam dinini maraqla öyrənməsi və tənqid etməsi Tolstoy tərəfindən 1909-cu ildə “Məhəmmədin kəlamları” adı altında öz mülahizələrini çap etdirməsinə gətirib çıxardı. Tolstoyun həyat və yaradıcılığını tənqid edən A.İ.Şifman bununla əlaqədar yazmışdı:”Tolstoy Qurandan humanist ideyaları ifadə edən kəlamları seçir və onları özünün oxu kitablarına (“Kruq çteniya “, “Mısli mudrıx lyudey”, “Put jizni”) daxil edirdi. Bu da böyük yazıçının İslam dinini uzun illər boyu öyrəndiyini və tədqiq etdiyini söyləməyə imkan verir. Onu da xatırladaq ki,Tolstoy özünün mülahizələrini 1903-cü ildə “Mısli mudrıx lyudey” (“Müdrik adamların fikirləri”) adı altında kitab şəkilində çap etdirdi. Üstündən 90 il ötəndən sonra 1993-cü ildə rus naşirləri diqqəti yenidən adıçəkilən kitaba cəlb edərək, “Zabıtaya kniqa” (“Unudulmuş kitab”) seriyasında onu təkrar nəşr etdilər. Bu kitabda Məhəmməd Peyğəmbər və Qurana istinad edilmir. Ancaq yazıçının uşaqlar üçün çap etdirdiyi oxu kitablarında Quranla bağlı olan ibrətamiz hekayələrə geniş yer verilib. İslam dininin bütün dinlərdən üstünlüyünü isə Tolstoy “Məhəmmədin kəlamları”nda xüsusi bəyan edib.

Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, L.N.Tolstoy 1908-ci ildə Abdullah əl Suhəvərdinin Hindistanda çap olunmuş “Məhəmmədin kəlamları” ilə yaxından tanış olub. O, bu kəlamlardan kiçik bir kitabça tərtib edib. 1909-cu ilin oktyabrında “Məhəmmədin kəlamları L.N.Tolstoy tərəfindən seçilib” adı altında “Posrednik” nəşriyyatında çap olundu.

Bakı Slavyan Universitetinin tərcümə kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor, Rafiq Manaf oğlu Novruzov yazır: “Burada fikrimizcə, iki çox mühüm məqama nəzər salmaq mümkündür. Birincisi, Tolstoyun Məhəmmədin kəlamlarına və Qurana müraciətinin özü çox mühümdür. İkincisi, Tolstoyun Qurana daxil olmayan kəlamlarının çıxarışında böyük iş görməyi zəruri sayması əhəmiyyətlidir. Tolstoyun şəxsiyyətini, onun bir çox şeyə olan münasibətini, onun düşüncələrinin qeyri-adiliyini, bəzən də kəskinliyini bilərək, əgər yazıçı bu işi boynuna götürübsə, ona necə böyük əhəmiyyət verdiyini anlamaq olar. Cəsarətlə təsdiq etmək olar ki, verilən faktın özü də bu işə böyük əhəmiyyət verdiyini sübut edir. Bu kitabın tərtibini isə o, qorxudan, bunun rus oxucusu üçün itiriləcəyi qorxusundan boynuna götürüb.

Diqqət çəkmək istədiyimiz ikinci məqam yazıçı əməyinin xarakteridir. Yazıçının böyük tekstoloji iş gördüyü, təbii ki, aydındır. Onun Quranla tanışlığı da şübhə doğurmur. Bu barədə onun həyat və yaradıcılığının bütün tədqiqatçıları yazır. Hətta o da məlumdur ki, onunla bir müddət görkəmli azərbaycanlı alim Mirzə Kazımbəy məşğul olub”.

Onu da deyək ki, Tolstoy tərəfindən seçilən kəlamlarda Məhəmməd Peyğəmbərin (SAV) Allah haqqında düşüncələri daha çox yer tutub. Onlar hər şeydən əvvəl fəlsəfi cəhətdən maraqlıdırlar. Məsələn, Tolstoy bununla əlaqədar hekayələrinin biirndə yazır: “Allah iki tərəfi də hasarlanmış, pərdələrlə örtülmüş qapıların çıxdığı bir yol yaratdı. Bu yolun əvvəlində “Bu yolla düz gedin və ondan sapmayın”,- deyən rəhbər dayanıb. Bu rəhbərdən yuxarıda qapılara istiqamətlənən hər bir insana “Bu qapıdan girməyin, girsəniz çox güman ki, yıxılacaqsınız”, deyən başqa bir rəhbər dayanıb. Və bu yol həyatdır. Ona açılan qapılar Allahın qadağan etdiyi əməllər, qapıları örtən pərdələr Allahın qoyduğu hədlərdir”.

Professor Rafiq Novruzovun fikrincə, “Birinci rəhbər Allahın sözləri, ikincisi hər bir iman gətirən insanın qəlbində olması” fikri Tolstoya çox yaxın idi. Bu fikir onun bir çox əsərlərində bədii ifadəsini tapıb. Allah və insan arasında belə münasibətin dərki müsəlmana, bir tərəfdən, digər dinlərin nümayəndələrinə hörmətlə yanaşmaq imkanı verir; digər tərəfdən, əminlik yaradır ki, Allaha müraciət etmək heç kim üçün heç vaxt gec deyil, hətta ömür boyu öz bütlərinə sitayiş etmiş bütpərəst üçün də. “Allah insanın qəlbindədir”- bu, İslamdan başqa heç bir dində yoxdur: “Məhəmməd barmağı ilə yerə toxundu və onun sinəsinə toxunaraq ürəyini göstərib dedi: “Qəlbinin səsini dinlə!”. O bunu üç dəfə təkrar etdi və dedi: “Xeyirxahlıq sənin qəlbinə mətanət və sakitlik verəndir, şər isə başqaları sənə haqq qazandıranda belə şübhəyə salandır”. (səh. 15) Bu, Tolstoy kredosuna çevrildi. O, bütün ömrü boyu yalnız öz qəlbini dinlədi və onun haraylarına, özünün Allah anlayışına tabe oldu.

Məhəmməd Peyğəmbərin Tolstoy tərəfindən seçilmiş kəlamları arasında xüsusi yeri Allah haqqında düşüncələr tutur. Tolstoy İslam dinini öyrəndikdən sonra bu qərara gəlmişdi ki, uca Yaradan həmişə öz bəndələrinə münasibətdə xeyirxah və rəhmlidir. O, heç kimi cəzalandırmır, ancaq onun qoyduğu yoldan sapan insanlar özləri özlərini cəzalandırırlar. Allah həmişə bağışlmağı sevən, rəhmdil, yolundan azanların tövbələrini və saf bəndələrinin dualarını qəbul edəndir.

Tolstoy tərəfindən İslamda əksini tapan ölümün uca Yaradana qovuşmaq və yeni bir həyatın bağlanğıcı olmasını da xüsusi rəğbətlə qarşılanıb: “Qəbir əbədiyyətə doğru ilk addımdır” (səh.18). “Ölüm iki dostu birləşdirən körpüdür “ (səh. 18).

Bütün bunlar isə Tolstoyun ürəyindən xəbər verirdi.

Xüsusi ilə, İslamın elm və onu öyrənməyə xüsusi önəm verməsi Tolstoyu xeyli təsirləndirmişdi. o, adıçəkilən kitabında yazır: “ İslamda elm işıqla eyniləşdirilir. Bu, digər heç bir dində yoxdur”.

Tolstoyun fikrincə, İslamın ən böyük üstünlüklərindən biri də məhz elm öyrənməyə xüsusi önəm verməsidir. Bütün bunlar isə Tolstoyun ruhən İslamla qovuşmasına və ona xüsusi rəğbət bəsləməsinə gətirib çıxarmışdı. Tolstoy, bir sözlə, islamı çox sevirdi. Amma yenə də qeyd etmək istəyirik ki, bütün bunlar bəzi tədqiqatçıların yazdığı kimi, Tolstoyun İslamı qəbul etməsi demək deyil. Çünki yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Tolstoyun rəsmi şəkildə İslamı qəbul etməsini sübuta yetirə biləcək cüzi bir dəli belə yoxdur. Onu yalnız düşüncələrinə görə ruhən müsəlman hesab etmək olar. Bəlkə də, Tolstoy İslamla ömrünün son illərində deyil, daha erkən tanış olsaydı, onda İslamı tərəddüd etmədən qəbul edərdi...

ƏZİZ MUSTAFA

Zaman.-2012.-24 fevral.-S.12.