“Müasir Azərbaycan poeziyası öz qəhrəmanını axtarır”

SSRİ dövründə müəyyən ideologiyaya xidmət etməsinə baxmayaraq, Azərbaycanda ədəbi tənqid daha obyektiv və fəal idi. Müstəqilliyimizin ilk illərində bu sahədə durğunluq olsa da, artıq yenidən bir canlanma hiss olunur. Bunu nəzərə alaraq, Azərbaycan poeziyası və nəsrinin dünəni, bu günü və sabahı barədə yeni məlumatlar toplamaq qərarına gəldik. Bu məqsədlə də ədəbi tənqidimizin ağsaqqallarından hesab edilən tanınmış tənqidçi Vaqif Yusifliyə müraciət etdik.

- Vaqif müəllim, son illərdə Azərbaycan poeziyası və nəsrində müəyyən bir canlanma hiss olunur. Bu baxımdan Azərbaycan nəsrinin günümüzdəki durumunu necə dəyərləndirirsiniz?

- Əgər ədəbiyyatımızın son 60 ildə keçdiyi yola nəzər yetirsək, o canlanmanı həmişə hiss etmişik. İstər sovet dövründə, istərsə də müstəqillik illərində şeirimiz də, nəsrimiz də şairlərin və nasirlərin bolluğu ilə diqqəti cəlb edib. Bu, məsələnin bir tərəfi.

İkincisi, hər bir onillikdə ədəbiyyata yeni istedadlar gəlir. 50-ci illərdə B. Vahabzadə, N. Xəzri, H. Arif, Qabil, Ə. Kürçaylı kimi artıq gənclik dövrünü başa vurub tanınan və seçilən şairlərlə bir sırada Ə. Kərim, M. Araz, N. Həsənzadə, T. Bayram kimi gənc şairlər poeziyada bir canlanma yaratdılar. Bu fikri o dövrün gənc nasirləri - İ. Şıxlı, İ. Hüseynov, B. Bayramov haqqında da deyə bilərəm. F. Sadıq, İ. İsmayılzadə, Ə. Salahzadə, V. Səmədoğlu, C. Hüseynzadə, M. İsmayıl, M. Yaqub, S. Sərxanlı, T. Abdin, Anar, Elçin, Ə. Əylisli, İ. Məlikzadə, F. Kərimzadə, Ə. Hacızadə, S. Azəri, 70-ci illərdə M. Oruc, Afaq, S. Budaqlı, Z. Yaqub, B. Vəziroğlu, V. Bayatlı, A. Məmmədli, R. Rövşən, 80-ci illərdə Aqil Abbas, A. Həsənli, Əlisəmid, A. Əhmədgil, Kəramət, A. Qoşqar, Yaşar, R. Qusarçaylı, S. Şəkərli, 90-cı illərdə Salam, Q. Nəcəfzadə, H. Herisçi, S. Sarvan, E. Hüseynbəyli, S. Yusifoğlu, B. Sadiq, 200-ci illərdə Aqşin, Z. Əzəmət, M. Köhnəqala, R. Qaraca, Tərlan və s. gənc istedadlar yetişdilər. Görürsünüz, ədəbiyyatımız müəllif və istedad sarıdan heç bir zaman korluq çəkməyib. Və buna görə də Azərbaycan poeziyasının və nəsrinin günümüzdəki durumunu nikbin nəzərlərlə seyr edirəm.

Hərçənd ki, indi yazarların sayı həddindən artıqdır, amma bundan ötrü narahat olmağa dəyərmi? Yox! Çünki indiki oxucuların səviyyəsi də artıb, o, hər şeyi (ələlxüsus, cəfəngiyyat yazıları) oxumur.

- Belə demək mümkünsə, müstəqilliyin özü ilə ədəbi həyatımıza gətirdiyi durğunluqdan xilas ola bilmişikmi?

- Mən o fikirdə deyiləm ki, müstəqillik ədəbi həyatımıza durğunluq gətirib. Sadəcə, ictimai-siyasi həyat yeniləşəndə ədəbiyyatda bir müddət zahiri susqunluq yaranır. Zarafat deyil, biz 70 illik sosializm ruhunu ürəyimizdən silmişik, yeni dövr başlanıb və ədəbiyyata da bu dövrə köklənmək üçün bir az nəfəs dəyməliydi. İndi artıq durğunluqdan söz gedə bilməz.

- İstər nəsrimizdə, istərsə də, poeziyamızda yeni nəfəs kimi kimləri fərqləndirmək istərdiniz?

- Poeziyamızda və nəsrimizdə yeni nəfəslər çoxdur. Mən yeri gəldikcə öz tənqidçi missiyamı yerinə yetirərək, onların ilk şeir kitabları barədə yazılarla qəzet səhifələrində çıxış edirəm. “525-ci qəzet”də bu barədə iyirmiyə yaxın məqaləm çıxıb. Ayselin, Feyziyyənin, Şahinə Könülün, Cavidanın, Tərlanın, Narıngülün, Şəmşadın, Rəbiqənin, F. Metenin ilk şeir kitabları haqda söz açıb onların uğurlu, ya uğursuz şeirləri haqda obyektiv fikir söyləməyə çalışmışam. Deyə bilərəm ki, son on ilin poeziyasında zərifliyi, incəliyi ilə seçilən lirik şeirlər sayına və sanbalına görə ötən onilliklərdəkindən heç də geri qalmır.

Lirik “mən”in etirafları; həyat sevgisi, gözəllik duyğusu şeirin yaraşığı olan bədii təsvir və ifadə vasitələri ilə poetik məna kəsb edir. Dünya sanki bu lirik “mən”in içinə sığışır, həyatın keşməkeşləri, min bir sevinci və qəmi, təbiətin gözəllikləri və hüznü, bütün ayrılıqlar, sevgi duyğuları, səadətin, məhəbbətin rəngləri, naxışları, Göyüzü, Yerüzü… Budur, müasir Azərbaycan şeirinin duyğular, hisslər mənzərəsindən bəzi görüntülər: “Niyə yubanırsan bulaq başında, gözlərim tez dolan kuzədi, götür. Ömrümü mən sənə bağışlayıram, beş gün sürməmişəm, təzədi, götür” (Salam Sarvan).

“Heç də ağıllanmaz sərsəri yağış, Elə bu könlüm də onun tayıdı. Gözümdən axsa da sevgi yaşları, Hamı elə bilir yağış suyudu” (Əjdər Ol). “Ayıra bilməzsən məni kədərdən, içimin, çölümün işığı dərddi. Görüb-görmədiyin vaxt yaddaşında Nə varsa Allahdan aşağı-dərdd” (Nisəbəyim). “Getməyə yerim, Qayıtmağa göyüm yox. Hamı sevgidən danışır, Sevməyə ürəyim yox. Ölüm gözəldir, deyirlər, Ölməyə heyim yox”.(Səhər).

Müasir Azərbaycan şeiri bu gətirdiyim şeir parçalarından da bəlkə daha mükəmməl, daha orijinal nümunələrlə zəngindir. Bəli, son on ildə, doğrudan da, ŞEİRDƏN ŞEİR KİMİ danışmaq mümkündür. Onlarla, yüzlərlə mənasız şeir kitabları və kütləviləşmənin yaratdığı xaos içərisində özünü itirməyən ŞEİRLƏR yaşayır, nəfəs alır və ümidlə sabaha boylanır.

- Satirik şeirimizlə bağlı elə bil nə isə çatışmır...

- Azərbaycanda satirik şeir həmişə olub və olacaq. Əlbəttə, burada kiçik bir haşiyəyə ehtiyac duyulur. Sovet dövründə Mirzə Cəlil, Sabir ənənələri şeirimizdə heç də sönməmişdi. Lakin satirik poeziyanın hədəfləri kiçilmişdi, balacalaşmışdı. Tənqid olunan tiplər əsasən kimlər idi? Kiçik məmurlar, balaca rüşvətxorlar, yarıtmaz kolxoz sədrləri, içki aludəçiləri, alverçilər, anbar müdirləri, tərəzidə alıcıları aldadan ticarət işçiləri, bazarkomlar və s. İri “hədəflər” satirik poeziyaya tuş gəlmirdi. Amma müstəqillikdən sonra Sabir ənənələri yenə dirçəlməyə başladı və bunun ən bariz nümunəsi kimi Baba Pünhan satirası doğuldu. Onun, doğrudan da, çoxlarına bir az kələ-kötür, nahamvar görünən satirik qəzəllərində Mirzə Ələkbər Sabir ruhu yenidən dirçəldi.

- Vaqif müəllim, bəzi gənc yazar və nasirlər özlərindən əvvəlki, xüsusən də sovet dövründə yetişən nəinki orta səviyyəli, həm də kifayət qədər Azərbaycanda və onun sərhədlərindən kənarda tanınmış yazarlar və şairlərə münasibətdə özlərini aqressiv aparır, onları qəbul etmirlər. Sizcə, bu, onların məsələyə günümüzdən yanaşaraq keçmişə üsyan etmələrindən, yoxsa yaşlı nəsil qarşısında acizliklərindən irəli gəlir?

- Mən söz azadlığının əleyhinə deyiləm. Kim nə yazırsa, öz sözünə cavabdehdir. Ədəbiyyatda müxalifət ola bilməz. Düşmənçilik hissindən isə söhbət belə olmamalıdır. Hamımız bir ailənin, bir ocağın sakinləriyik. Rasim Qaraca Rəsul Rzanı sevməyə bilər, amma bir Qaracanın R. Rzanı sevməməsilə Anara, Elçinə, Ə. Əylisliyə qarşı “ittihamlar” irəli sürən gənc yazarlar bir həqiqəti unudurlar ki, Anarı, Elçini, Ə.Əylislini tənqid etmək üçün heç olmasa, onların səviyyəsində olmalısan. Mənim özümü də çox tənqid ediblər. Qətiyyən inciməmişəm. Çalışmışam ki, xətirlərinə dəymədən cavablarını verim.

- Azərbaycan poeziyasına həsr etdiyiniz məqalələrinizin birində onu narahat poeziya adlandırmısınız. Bu nə ilə əlaqədardır?

- Azərbaycan poeziyası həmişə inkişafda olub, dövründən irəli gələn problemləri, ağrıları narahatlıqla gündəmə gətirib. Bu baxımdan son iyirmi ilin Azərbaycan poeziyasını ümumi şəkildə belə səciyyələndirə bilərik: NARAHAT POEZİYA. Narahatlıq: zamanından, epoxasından asılı olmayaraq, poeziyanın daxili təbiətini ifadə edir. Bütün dövrlərdə zamanın keşməkeşlərindən, açıqda və gizlində gedən sosial və mənəvi burulğanlarından irəli gələn situasiyalar, hadisələr və olaylar poeziyanın ruhuna da çöküb. Amma heç bir dövrdə ədəbiyyatımız, xüsusilə poeziyamız özünün NARAHAT dövrünü bir belə çətinliklə yaşamamışdı. Bəlkə sistemin, quruluşun dəyişməsindən, əvvəlki həyat ritminin pozulmasından, yeni ictimai, siyasi və mənəvi münasibətlərin hələ də şüurlara hakim kəsilməməsindən, məmləkətdə baş verən qarışıq olaylardan doğur bu narahatlıq? Əlbəttə, bunların hər biri səbəb ola bilər.

Bir müddət qürbətdə yaşayıb Vətən torpağına dönən Tofiq Abdinin 2009-cu ildə yazdığı əsəbi və bir az da ironik bir şeirini xatırlayıram:

Hara gedir bu məmləkət görəsən,

Gedir şellənə-şellənə.

Qarşıdan bir bəla gəlir,

Aman, yellənə-yellənə.

Poeziyanın narahatlığını bir mənada ölkənin, məmləkətin narahatlığı ilə izah etmək olarsa, digər tərəfdən, başqa səbəblər də var. Və bu səbəbləri ölkədə, insanların münasibətlərində deyil, bəlkə elə ədəbiyyatın, poeziyanın özündə axtarmaq lazımdır.

Bizim fikrimizcə, poeziya öz qəhrəmanını axtarır. Elə bir qəhrəman ki, yaşadığımız dövrün əhvali-ruhiyyəsini öz varlığında əks etdirsin, dünyanın bu xaos və hərc-mərcliyində bizi ruhən sakitləşdirsin, işığını bol eləsin, ürəklərdən ürəklərə bir körpü olsun, hamımızı bir bayraq altında birləşdirsin, lazım gələrsə, bizə yol göstərsin, həyatın, gerçəkliyin mürəkkəb situasiyalarından baş çıxarmaqda mənəvi dəstəyimiz olsun. Əlbəttə, yaxşı bilirik: ədəbiyyat maddi-fiziki gücə malik deyil ki, həyatı dəyişdirsin, Qarabağı işğaldan azad etsin, xaosu aradan qaldırsın, amma ədəbiyyat elə bir mənəvi gücə də malikdir ki, onu heç nə ilə əvəz etmək olmaz. Bu da SÖZdür… Çiçək kimi zərif olduğu qədər qılınc kimi iti, kəsərli.

- Günümüzdəki Azərbaycan nəsrində və poeziyasında nə çatışmır?

- Azərbaycan nəsrində və poeziyasında bir az ortabab ritm hökm sürür. Ədəbi hadisə ola biləcək gözəl əsərlər az yazılır.

- Nəsrimizin və poeziyamızın gələcəyini necə görürsünüz?

- Mən həmişə ədəbiyyatın gələcəyinə nikbin baxmışam. İndi də elə Azərbaycan torpağı təkcə nefti və digər maddi sərvətləri ilə deyil, ədəbi sərvətləri ilə də seçilir. Dünyaya Nizamini, Füzulini bəxş edən torpaq, ölkə, Vətən yenə də öz dahilərini yetirmək iqtidarındadır.

ƏZİZ MUSTAFA

Zaman.-2012.-28-29 fevral.-S.13.