Qafur Qantəmir: qələmi ilə bolşeviklərə qarşı savaşan yazıçı (2)

Onun hər addımını nəzarətə götürmüşdülər və hara gedirdisə onu qarabaqara izləyirdilər. Əvvəlcə, müəyyən səbəblər üzündən Qantəmirə dəyib-dolaşmır və yazdıqlarına siyasi don geydirmirdilər. Çünki rejimin dayaqları hələ xalq içində kifayət qədər möhkəm deyildi. Amma ötən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərindən başlayaraq, Qantəmir ciddi nəzarət altına alındı və onu həbs etmək üçün bəhanələr axtarmağa başladılar. Bu məqsədlə də ədəbiyyatda sapı özümüzdən olan baltaların köməyi ilə Qantəmirin üzərinə böhtanlar və çirkablar yağdırılmağa başlandı.

Öz üzərində işləməyi çox sevən və daim yeni nə isə öyrənməyə çalışan Qantəmir həmin dövrdə kiçik hekayələr yazmaqla bərabər, həm də təhsilini artırmağa xüsusi diqqət verirdi. 1914-cü ildə İstanbul Darülfununun tarix-ədəbiyyat fakültəsini bitirən Qantəmir, əvvəlcə, orada qalıb işləmək istədi. Çünki İstanbulda oxuduğu illərdə özünə çoxlu dostlar tapmışdı. Ancaq I Dünya müharibəsinin başlanması və Osmanlıda da müharibəyə hazırlıq getməsi və səfərbərlik elan edilməsi səbəbindən Qantəmir doğma vətənə qayıtmağa məcbur oldu. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, 1908-ci ildə Göyçayda pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan Qantəmir 1915-ci ildə “İqbal” məktəbində dərs deməyə başladı. Onun yüksək pedaqoji fəaliyyəti həmin dövrün tanınmış maarifçilərinin də diqqətini cəlb etmişdi. Xüsusilə, azərbaycanlı uşaqların maarifləndirilməsini qarşısına əsas məqsəd qoyan “Nəşri-maarif” cəmiyyəti Qantəmirin pedaqoji təcrübəsini nəzərə alaraq, onu 1916-cı ildə Qubada açdığı məktəbə müdir təyin etdi. Qubada işlədiyi illərdə o, buranın ictimai həyatında yaxından iştirak edir, tez-tez əhali arasında maarifləndirici söhbətlər aparır və onları milli zülmə və müstəmləkəçilik rejiminə qarşı yeni mübarizələrə hazırlayırdı.

1917-1918-ci illərdə ermənilər tərəfindən Azərbaycanda həyata keçirilən kütləvi qətliamlar Qantəmiri də üzmüşdü. O, kədərlə yazırdı ki, ermənilərin dinc Azərbaycan türklərinə, o cümlədən bütün müsəlmanlara qarşı həyata keçirdikləri vəhşilikləri dillə təsvir etmək mümkün deyil. O: “Belə barbarlığı bəşəriyyət heç daş dövründə də görməyib. Ermənilər insan donuna bürünmüş vəhşilərdir. Vəhşidən sağ qurtarmağın yeganə yolu isə onu məhv etməkdir”,-deyə yazırdı. Azərbaycan müstəqilliyini əldə etdikdən sonra ruh yüksəkliyi ilə pedaqoji fəaliyyətini davam etdirən Qantəmir həm dərs deməklə məşğul olur, həm də kiçik hekayələr yazırdı. O dövrdə yazdığı məqalələrindən birində: “Bizim əsas məqsədimiz Azərbaycanın müstəqilliyinin qorunmasıdır. Bu müstəqillik asan alınmayıb, tökülən şəhid qanları hesabına başa gəlib. Biz onların axıtdıqları qanların hədər getməsinə yol verməməli, müstəqilliyimizin qorunub saxlanılması üçün hər birimiz şirin canımızdan keçməyi bacarmalıyıq. Zira millətimizin gələcəyinə və müstəqilliyimizin hifz olunmasına yol ancaq bundan keçir”,- deyə yazırdı.

Ona görə də bolşeviklər tərəfindən müstəqil cümhuriyyətimizin devrilməsi yazıçıda böyük kədər hissləri doğurmuşdu. Sovetlər tərəfindən müstəqilliyimizin əldə edilməsində xidmətləri olan insanların sorğu-sualsız güllələnməsi yazıçının bir müddət özünə qapılmasına və vəziyyətdən çıxış yolu axtarmasına səbəb oldu. Əvvəlcə, Bakını tərk edərək xarici ölkələrdən birinə, daha doğrusu qardaş Türkiyəyə getmək fikrinə düşdü. Ancaq sonra anladı ki, bu heç də düzgün çıxış yolu deyil. Ona görə də həmin vaxt dostlarından birinə: “Hamı bu ölkəni tərk etməyə cəhd göstərir. Belə getsə, bu məmləkətdə kim qalacaq? Bu məmləkət bizə babalarımızdan yadigar qalıb. Onu qoruyub saxlamaq və gələcək nəsillərə çatdırmaq və bu yolda mübarizələr aparmaq müqəddəs vəzifələrimizdən biri olmalıdır”,- deyə yazırdı.

Ona görə Qantəmir də bir çox vətənpərvər yazıçı və şairlərimiz kimi o dövrdə xaricə getməyərək Azərbaycanda qalmağı və müstəmləkə rejiminə qarşı mübarizəsini davam etdirməyi qərara aldı. Bu məqsədlə də, o, bolşevik rejiminin ilk illərində maarifçilik fəaliyyətini davam etdirdi. Həmin dövrdə o, doğma Göyçayda müəllim kadrları hazırlamaq üçün açılan qısamüddətli pedaqoji kursların işində fəal iştirak edir. Sonra isə Bakıya qayıdaraq, Ali Pedaqoji İnstitutun nəzdində təşkil edilmiş Abdulla Şaiq adına İkinci Dərəcəli Nümunə Məktəbində direktor vəzifəsində çalışdı. Müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, tibb sahəsi də Qantəmiri özünə cəlb edirdi. Çünki əhali arasında tibbi kadrlar çatışmırdı. Bunu nəzərə alaraq, Qantəmir 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə daxil oldu. O eyni zamanda müəllimlik fəaliyyətini də davam etdirirdi. Həm müəllim, həm də tibb işçisi kimi mənsub olduğu xalqa xidmət edən Qantəmir bununla da daha geniş əhali kütləsi ilə yaxından tanış olmağa imkan tapmışdı. Bu da ona hər gün təmasda olduğu çoxsaylı kütləyə ehtiyatla da olsa müstəqillik ideyalarını təbliğ etməyə, onları mübarizələrə səsləməyə imkan verirdi.

Qantəmir dövri mətbuatda kiçik hekayələrlə də çıxış edirdi. Onun bu hekayələrində bolşevik rejiminin iç üzü çox ustalıqla ifşa edilirdi. Ötən əsrin 20-ci illərinin ikinci yarısında Qantəmir yazdığı ifşaedici hekayələrdən ibarət “Ağıl dəryası” və “Şarlatanlar” adlı kitablarını dərc etdirmişdi. Bu hekayələrdə mövcud rejimə qarşı olan etirazlar və üsyankarlıq xüsusi xidmət orqanlarının da diqqətini cəlb etmişdi. Onun hər addımını nəzarətə götürmüşdülər və hara gedirdisə onu qarabaqara izləyirdilər. Əvvəlcə, müəyyən səbəblər üzündən Qantəmirə dəyib-dolaşmır və yazdıqlarına siyasi don geydirmirdilər. Çünki rejimin dayaqları hələ xalq içində kifayət qədər möhkəm deyildi. Amma ötən əsrin 30-cu illərinin əvvəllərindən başlayaraq, Qantəmir ciddi nəzarət altına alındı və onu həbs etmək üçün bəhanələr axtarmağa başladılar. Bu məqsədlə də ədəbiyyatda sapı özümüzdən olan baltaların köməyi ilə Qantəmirin üzərinə böhtanlar və çirkablar yağdırılmağa başlandı. Yazılarda Qantəmir nələrdə günahlandırılmırdı. Rejimin nökərlərindən Ə. Hidayət imzalı birisi isə Qantəmirə böhtanlar və çirkablar atmaqda hamını kölgədə qoymuşdu. Bu başabəla “ tənqidçi”, daha doğrusu, iftira və böhtanlar ustası Ə. Hidayət “Kommunist” qəzetinin 3 fevral 1936-cı il tarixli sayında “Boş və mənasız hırıltıya qarşı” məqaləsində Qantəmir haqqında yazırdı:

“Qantəmiri biz hələ bu günə qədər xırda hekayələr müəllifi kimi tanıyırıq. Bu, həqiqətən, belədir. Qantəmir bizim nəsrimizə özünün haman xırda hekayələri ilə girmişdir.

Onun yaradıcılıq bioqrafiyasını da haman xırda hekayələr təşkil edir.

Qantəmir bizdə, demək olar ki, 1926-27-ci illərdən aktiv yazmağa və çap edilməyə başlamışdır.

Qantəmirin firqəmizin aprel qərarına qədər yazmış olduğu hekayələr onun “Ağıl dəryası” və “Şarlatanlar” kitabçasında toplanmışdır.

Qantəmirin yazıçılıq yolu çox qısadır. Bu yaradıcılıq dərin və mürəkkəb bədii axtarış yolları ilə deyil, çox primitiv xətlərlə gedir. O, bizim ədəbiyyatımıza özünəməxsus yol ilə gəlmişdir. Lakin bu yolda mahiyyət etibarilə heç bir orijinallıq yoxdur. Buna görə Qantəmirin yazıçılıq yolu bizim ədəbi-bədii inkişafımız üçün deyil, bəlkə, onun özü üçün daha xarakterikdir

Qantəmirin hekayələrində tematik müxtəliflik, öz yaradıcılıq diapazonunu genişləndirmək təşəbbüsü görünmür. Onun əsərlərində bizim ictimai varlığımızı qalib sosializm quruluşu pozisiyalarından görən və qiymətləndirən gənc şura yazıçısının həqiqi dünyanı anlayış ədası yoxdur. O, öz hekayələrinin sujetini inkişaf etdirərək, hadisələrin ancaq zahiri fonu ilə kifayətlənir. O, bizim ictimai varlığımızdakı hadisələrin hər birində bir məna, hər bir hərəkətdə bir istiqamət axtarmır”.

Zaman.-2012.-26-27 iyul.-S.12.