Qafur Qantəmir: qələmi ilə bolşeviklərə qarşı savaşan yazıçı (3)

Qantəmirin bədii yaradıcılığında kiçik satirik hekayələr üstünlük təşkil edir. Amma həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq, bu satirik hekayələrin gücünü ancaq böyük satirik şair Mirzə Ələkbər Sabirin satiraları ilə müqayisə etmək olar. Onun satirik hekayələrində həm də “Molla Nəsrəddin” məktəbinin təsiri aydın şəkildə nəzərə çarpırdı. Bu baxımdan Qantəmir Sabir və Mirzə Cəlil məktəbinin ən layiqli davamçılarından biri idi.

Hidayət daha sonra Qantəmir haqqında yazırdı: “Onun üçün hərəkətlərin və hadisələrin bilavasitə istiqaməti və məqsədə doğru hərəkəti yoxdur.

Müəllif bizim həyatımızın ancaq mənfi tərəflərini görür və mənfi hadisə və faktlar həmişə onun əsərlərində həddən artıq şişirdilir, ümumilik və xarakterlilik mövqeyinə qaldırılır və bununla müəllif açıqdan açığa bizim ictimai varlığımızı təhrif edir, saxtalaşdırır.

Məsələn, Qantəmir özünün “Xanım Əminə” hekayəsində Bakının türk hissəsini və yeni Şura küçəsi rayonunu buradakı nümunəvi dövlət müəssisələrinə, kino, teatrolara, nümunəvi çocuq bağçalarına, məktəblərə, radio stansiyalara və səhiyyə müəssisələrinə baxmayaraq, ən cahil, ən avam, insan həyatından uzaq, səfalət yuvası kimi göstərməyə çalışır.

Adama belə gəlir ki, müəllif proletar sosialist Bakısının tamamilə yeni, nümunəvi və sürətlə boy atan şura rayonundan deyil, köhnə patriarxal İran şəhərlərindən danışır.

Qantəmirin yazıçılıq gözü görünməz bir sürətlə böyüyən bu rayonda şura yazıçısının qələminə layiq qəti surətdə heç bir müsbət cəhət tapa bilmir.

Qantəmir sosialist Bakısının mərkəzi olacaq bu rayona ancaq şəhvət oyadan qızlara və gəlinlərə baxmaq üçün gedir. Burada həqiqi insan həyatı, şura və sosializm quruluşu həyatı yoxdur.

Müəllif yazır: “15 yaşını yenicə doldurmuş sütül gəlinlərə ancaq bu dairədə rast gəlmək olar”.

Həqiqətən, Qantəmiri ancaq bu gəlinlərə baxmaq, bunların dedi-qodularını dinləmək maraqlandırır, “siz hər nə rəng verirsiniz verin, mənim ən çox xoşuma gələn şey arvad davasıdır”.

Bu, Qantəmirin ən səmimi ifadəsidir.

Qantəmir ən qabaqcıl, ən aktiv, hətta firqəçi və komsomolçu qadında və qızda bir dənə də olsun müsbət insani xüsusiyyət görə bilmir. Onun üçün qadın ancaq əyləncə, “saçının uzunluğuna rəğmən əqli qısa”, sütül bədənli və ictimai işə yaramayan bir şəhvət obyektidir.

Qantəmirin bu tipləri əsərinə almaqda məqsədi qabaqcıl əməkçi türk qadınlarının obrazını yaratmaq deyil, bu tiplərin simasında oxucunun hırıltısına səbəb olan qondarma və süni cizgilər qeyd etməkdir. Qantəmirin hekayələrində “bitərəflik” və “obyektivizm” ruhu hökm sürür. Onun hekayələrində hər şeydən əvvəl ictimai kəsər yoxdur.

Qantəmirin yumoristliyi haqqında çox danışılır. Doğrudur, bu hekayələr adamı bəzən güldürür, ancaq bu gülüş boş və mənasız hırıltıdan ibarət olaraq qalır.

Bəzən oxucu bu hekayələrdəki tiplərə deyil, müəllifin gülünc vəziyyətinə gülür.

Qantəmirin bədii dil və bədii ifadə vasitələrinə malik ola bilməməsi xüsusi qeyd edilməlidir. O, çox çürük, çox yabançı epitetlərdən və müqayisələrdən istifadə edir.

Qantəmir öz əsərlərində effekt yaratmaq üçün bir sıra ən çirkin, ən ləyaqətsiz sözlərə və küçə söyüşlərinə əl atır.

Bu tendensiya Qantəmirdə ən zərərli bir təsir halındadır. Bu bizim tərəfimizdən qəti və amansız ifşa edilməlidir. Bu əsərlərin “Azərnəşr”in bədii ədəbiyyat şöbəsi tərəfindən bu şəkildə buraxılması böyük bir səhv və bağışlanmaz qüsurdur. Qantəmir öz yaradıcılığı ilə təhlükəli bir yoldadır. O, tutmuş olduğu bu mənfi istiqamətdən mütləq çevrilməli və həqiqi, yenidən qurulma yollarına düşməlidir”.

Amma əslində vəziyyət heç də Ə. Hidayətin yazdığı kimi deyildi. Qantəmirin hekayələrində rejim, obrazlı şəkildə desək, top atəşinə tutulurdu. Bunu isə rejim həzm edə bilmirdi. Bolşevik rejimi Qantəmirdən qorxurdu, çünki o həqiqəti yazırdı, ona görə də haqsevər yazıçının taleyi yuxarılarda artıq həll edilmişdi. O, susdurulmalı idi. Buna yol isə Qantəmirin gedər-gəlməzə, sürgünlərə göndərilməsindən keçirdi. Hidayətə gəlincə, o da bolşevik ağalarının sifarişini yerinə yetirirdi və ona görə də yazdığı satirik hekayələri ilə rejimi ifşa edən yazıçının ünvanına çirkablar yağdırırdı. Onun məqsədi Qantəmirin həbsə alınmasına zəmin hazırlamaq idi və bunun öhdəsindən də gələ bildi. Amma ədəbiyyat tariximizə Ə. Hidayət iftira və böhtanlar müəllifi, Qantəmir isə qələmi ilə rejimə savaş açan, vətənsevər yazıçı kimi düşdü. Qantəmir əbədiyyətə qədər ədəbiyyatımızda silinməyəcək imzasını qoydu, ona öz möhürünü basdı.

Od püskürən hekayələr

Qantəmirin yazdığı hekayələr “Ağıl dəryası” (1930), “Şarlatanlar” (1934) və “Kolxozıstan” (1935) kitablarında toplanıb. Bu kitablardakı “Buğda quyusu”, “Hacı Qambay”, “Mirzə Aves”, “Vəsiyyət”, “Zeynəb Tükəzbanova”, “Nisə xala” və s. hekayələri Hidayətin dediyinin əksinə olaraq, oxucular tərəfindən sevilə-sevilə oxunurdu.

Qantəmirin hekayələrinin gücünü nəzərə çarpdırmaq üçün onlardan bəzi nümunələr gətirmək istəyirik.

Məsələn, Qantəmir 1927-ci ildə qələmə aldığı “Buğda qulusu” adlı hekayəsinin əvvəlində oxucunu maarifləndirmək və ona istiqamət vermək məqsədi ilə yazır: “Adam da var adam da. Kiminin dili var, qələmi yoxdur, kimininsə qələmi var, dili yoxdur. Və kiminin nə dili var, nə qələmi. Bu cür adama bizlərdə kənd ağsaqqalı deyərlər. Alim məclisində, üləma yığıncağında ağsaqqal dinməz, danışmaz, qulaq asar. Ona baxar, qeyriləri də danışmaz. Böyük var, kiçik var, alim var, üləma var, axund var... ölkə sahibsiz deyil ki? Dünya bir qıldan asılıdır və o qıl da qılıncdan kəskindir. Küləyi, suyu, daşı, torpağı, ağacı, heyvanı, əlbəttə, bir yaradan var”.

Müəllifin son cümlələri əslində ateizmi əllərində bayraq edən bolşeviklərə qarşı açılan sərrast atəşi xatırladır, oxucuya Allahın varlığı və onun danılmasının mümkün bir iş olmadığı aşılanır.

Bu, onun rejimə qarşı qəhrəmanlıq savaşı idi.

Qantəmir tərəfindən 1930-cu ildə qələmə alınan “Dəfatirati-üzviyyə” adlı hekayəsində isə yazıçı rejimə qulluq edən bir “qəhrəmanının” iç üzünü açaraq, bolşeviklərin ətrafına buna oxşar mənəviyyatsız adamların toplandığını oxucuya çatdırır. Müəllif qəhrəmanı haqqında belə yazır: “22-ci ildən bəri firqəçi olduğu halda... hamı ona komsomol Məhəmməd Cəfər deyir. O, bütün mənası ilə ziyalı bir firqəçidir... bizlərdə belə bir məsəl var: “Əməlisaleh olan övlad dayısına oxşar”. Məmməd Cəfər də rəhmətlik dayısı Hacı Səttar bəyə çox oxşayır. Deyirlər ki, Hacı Səttarın danışdığı sözlərin yüzdə doxsan beş hissəsi yalandır”.

Yazıçı çox böyük ustalıqla sovet partiya məmurunun iç üzünü açaraq, onun mənəviyyatsız və simasız olduğunu sadə oxucuya çatdıraraq, cəsarətlə hökumətin fırıldaqçılardan ibarət olduğuna diqqəti cəlb edib. Bununla da o, oxucuda rejimə qarşı nifrət oyatmaq istəyib.

Qantəmirin “Vəsiyyət” adlı digər hekayəsində də bolşevik rejiminin çirkin əməlləri adi bir vətəndaşın dili ifşa edilir. Məsələn, ölümündən əvvəl vəsiyyətnamə yazdıran ata övladlarına belə müraciət edir: “Namazımı xəlvət qıldırın. Amma özümü muzıka ilə dəfn edin. Bunun sizə faydası olar”.

Ata haqlı idi və bilirdi ki, əks halda övladlarını sürgün və həbs gözləyir. Çünki rejim ölənlərimizin şəriət qayda-qanunları ilə deyil, musiqi ilə dəfnini tələb edirdi. Buna əməl etməyənləri isə sərt şəkildə cəzalandırırdı. Repressiyaya nifrət vəsiyyətdə daha güclü şəkildə özünü göstərir. Ata vəsiyyətində: “Əgər qardaşlardan biri tutulsa, familiyanızı elə dəyişdirin ki, qardaş olduğunuz bilinməsin... Tinlərdə danışılan sözlərə qulaq verməyin... Düz on il olur ki, Azərbaycan şuralaşıbdır. Əgər dağılsaydı, indiyə qədər dağılardı”. Amma atanın atmacalarından, iradlarından bir məsələnin mahiyyəti tam aydınlaşır. O : “Əbədi heç nə yoxdur...”-deyir

Daha sonra isə ata vəsiyyətində ağlını itirmədiyini, huşunun yerində olduğunu söyləməklə övladlarını bu vəsiyyətinə əməl etməyə çağırırdı.

Qantəmir bu hekayəsində rejimin iç üzünü məharətlə açaraq, əsl həqiqəti oxuculara çatdıra bilib

“Qisas alındı” hekayəsi də Qantəmirin bolşeviklərə nifrət atəşidir. Hekayədə bolşeviklərin Azərbaycanı işğal etməsindən sonra Cəfərqulu adlı birisinin Fərhad bəyin mülklərini zəbt etdiyi və onu öldürmək üçün xain üsula əl atdığı təsvir edilir. Cəfərqulu Fərhad bəyi həbs etmək üçün göndərdiyi əsgərlərə tapşırır ki, yolda “qaçdı” adı ilə vurub öldürsünlər.

Bu baxımdan Qantəmiri bolşeviklərin iç üzünü açan mahir bir rəssama bənzətmək olar.

Sovet rejimi bütün bunları Qantəmirə bağışlamadı və onu həbs etdirdi. Ancaq Qantəmirin bəxti nisbətən gətirdi. Onu digər repressiya qurbanları kimi güllələməyərək Özbəkistana sürgün etdilər. Sürgündə keçirdiyi mənəvi sıxıntı və əzablar isə onun səhhətində ağır izlər buraxdı. Bu böyük satirik hekayələr ustası 1944-cü ildə 56 yaşında Özbəkistanda Haqqın rəhmətinə qovuşdu. Amma özündən sonra böyük bir satirik hekayələr məktəbi buraxıb getdi...

Zaman.-2012.-28-30 iyul.-S.12.