Almas İldırım - qürbətdə Azərbaycan yanğısını yaşadan şair (2)

Azərbaycanın işğalından sonra Seyid Hüseyn “Yaşıl qələmlər” dərnəyinin fəaliyyətini dayandırmağa məcbur oldu. Çünki bolşeviklər ilk müstəqil dövlətimizə rəğbət bəsləyən və onun hakimiyyəti dövründə müxtəlif vəzifələrdə işləyən adamları və milli ruha sədaqətini saxlamaqda davam edən bütün vətənpərvər ziyalılarımızı təqib edərək sıxışdırmaqda idilər.

Onların bir çoxu bolşeviklər tərəfindən sorğu-sualsız Narginə sürgün edilirdi. Adaya çatar-çatmaz onları güllələyərək dənizə atırdılar. Bolşevik işğalından sonrakı bir il ərzində 50 mindən yuxarı Azərbaycan ziyalısı, hərbçisi və dövlət məmuru Nargin adasına aparılaraq, orada güllələnmişdi. Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalı və minlərlə ziyalımıza, düşünən beyinlərimizə amansızcasına divan tutulması Almas İldırımın əl-ayağını soyudaraq onun özünə qapılmasına gətirib çıxardı. O, bir müddət heç nə yaza bilmədi. Ona belə bir ağır vəziyyətdə yenə də kömək əlini uzadan ustadı Əhməd Cavad və müəllimi Seyid Hüseyn oldu. Onlar gənc yazarları, o cümlədən Almas İldırımı yeni milli azadlıq mücadiləsinə hazırlamaq və ruhi sarsıntı məngənəsindən xilas etmək məqsədi ilə 1922-ci ildə “Yaşıl qələmlər” dərnəyinin fəaliyyətini “Yaşıl yarpaq” adı altında bərpa etdilər. Bu dərnək Almaz İldırımın şair kimi daha da püxtələşməsinə və bolşevizmə qarşı aparılan gizli azadlıq mücadiləsində fəal iştirak etməsinə önəmli təsir göstərdi.

O zaman Ə.Cavad yenicə təşkil olunmuş “Ədəbiyyat cəmiyyəti”nin məsul katibi idi. Almas İldırım da ədibin yaradıcılığına böyük rəğbət bəslədiyi üçün bu cəmiyyətə qoşulur. Almas İldırım cəmiyyətin məcmuəsində 6 şeir dərc etdirir. Oxucular müəllifin “Hindli qız”, “Nəriman” və “Qərb?” şeirləri ilə ilk dəfə burada tanış olurlar. Az vaxt ərzində Almas İldırımın şeirləri bir çox qəzet-jurnalda çap edilir.

1926-cı ildə “Ədəbiyyat cəmiyyəti” fəaliyyətini dayandırır. Buna səbəb cəmiyyətdə yeni quruluşla ayaqlaşa bilməyən (əslində bunu heç arzulamayan) C. Məmmədquluzadə, Ə. Haqverdiyev, S.S. Axundov və s. “qocaman” yazıçıların nüfuzunun artması idi.

1925-ci ildə Almas İldırım Abdulla Şaiq tərəfindən əsası qoyulan məktəbdə (pedaqoji) təhsilini davam etdirməyə başladı. O burada dövrünün tanınmış simaları olan Abdulla Şaiq, Hüseyn Cavid, Qafur Əfəndiyev, Qantəmir, Seyid Hüseyn Tağızadə və digərlərindən dərs alır. Belə görkəmli simalarla tanışlığı isə onun ədəbi-bədii yaradıcılığında dərin izlər buraxır. Həmin dövrdə Almasın cəmisi 18 yaşı olmasına baxmayaraq, o, milli ruhdakı yazdığı şeirləri ilə insana yaşlı, təcrübəli bir şair təsiri bağışlayırdı.

1923-1927-ci illərdə yazdığı və müxtəlif mətbu orqanlarında çap etdirdiyi milli ruhlu şeirləri Almas İldırımın oxucular arasında geniş şöhrət qazanmasına gətirib çıxardı. Bu şeirlərdəki azadlıq mücadiləsinə çağırış notları aydın şəkildə nəzərə çarpırdı. Bu da onun çox gənc 19 yaşında ikən adının xüsusi xidmət orqanları tərəfindən qara siyahıya salınmasına və xüsusi nəzarətə götürülməsinə yol açdı. Buna paralel olaraq, gənc şair müxtəlif ədəbi məcmuələrin hazırlanmasında iştirak edirdi. Belə ədəbi məcmuələrdən biri də 1926-cı ildə Süleyman Rüstəmlə birlikdə ərsəyə gətirdiyi “Dün - bu gün” şeir məcmuəsi idi. O, həmin dövrdə bu sahədə fəaliyyətini daha da genişləndirmək niyyətində idi. Amma hiss edirdi ki, ictimai-siyasi həyatda daha fəal iştirak etmək üçün təhsilini davam etdirməsinə ehtiyac var. Bu məqsədlə də 1927-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsinə daxil oldu. Ancaq o burada təhsilini davam etdirə bilmədi. Çünki onun hər addımını izləyən xüsusi xidmət orqanları Almas İldırımın tələbələr arasında sovet hökuməti əleyhinə daha geniş mübarizə aparacağından ehtiyat edirdi. Ona görə də onlar varlı ailədən olduğunu əsas gətirərək, Almas İldırımın universitetdən xaric olunmasına nail oldular. Ancaq onun universitetdən xaric olunmasının arxasında dayanan daha bir əsas səbəb vardı. Bu da onun 1927-ci ildə İstanbulda “Həyat” jurnalında çap olunan “A dağlar” və “Sevdiyim” şeirləri idi. Xüsusi xidmət orqanları onun bu şeirində sovet hökumətinə “düşmənçilik” motivləri tapmışdılar.

A.İldırımın universitetdən xaric olunduğu dövr artıq milli düşüncəli ziyalıların təqiblərinin gücləndiyi, milli mənlik şüurunun izləndiyi illər idi.

Almasın 1927-ci ildə yazdığı “Nə üçün?” şeiri təqiblərə, haqsızlıqlara qarşı üsyan idi, bu üsyan o qədər güclü idi ki, Almas, “nə üçün şair doğuldum?” deyə fəryad çəkir, bu zalım və haqsız cəmiyyətdə yaşamağa məhkum olduğu üçün özünə nifrət edirdi.

Universitetdən qovulması olduqca həssas ruhlu A.İldırıma vurulan daha bir zərbə olur. O bundan uzun müddət mənəvi sarsıntı keçirir, bir arada düşüncələri də dəyişir. Yeni proletar həyatına uyğunlaşmağa cəhd göstərir. Ona elə gəlir ki, bu, düşdüyü vəziyyətdən çıxmağın yeganə yoludur. Ona görə də adını etibarsız adamlar siyahısından sildirmək üçün könülsüz də olsa arabir sovet sistemini tərənnüm edən şeirlər yazmağa cəhd edir. Ancaq hiss edir ki, o bunu bacara bilməyəcək.

1928-ci ildə Almas İldırım Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyətinə üzv olmağı qərara alır. Amma ilk günlərdən də buna görə vicdan əzabı çəkməyə başlayır. O, hiss edir ki, bu yolun, belə bir əqidənin sahibi deyil və burada işğalçı rejimə nökər kimi xidmət edə, onun hər buyruğunu kölə kimi yerinə yetirə bilməyəcək. Ona görə də yazdığı şeirlərində yenidən rejimə qarşı bir nifrət hiss olunmağa başlayır.

Bu da onu yeni faciələrə gətirib çıxardı. Məhz əqidəsinin əleyhinə gedə bilməməsi səbəbindən yazdığı yeni şeirlərində keçmişin həsrəti, özünü əhatə edən mühitə qarşı bir üsyan hiss olunmağa başladı. Ona görə də rejim Almas İldırımı həbs etmək üçün bəhanə axtarmağa başladı. Bu məqsədlə mətbuatda Almas İldırıma qarşı yenidən sərt hücumlar başlandı. Onu da deyək ki, A.İldırıma qara yaxanlar, ona çirkab atanlar əsasən öz “həmkarları”, rejimə daha çox yaltaqlanan və sonralar sovet dövründə yüksək vəzifələr tutan, ayda, ulduzda SSRİ-yə “ heyranlıq” axtaran yazıçı və şairlər idilər. Onlar ötən əsrin 20-ci illərinin ortalarından başlayaraq, Almas İldırımı hədəfə alaraq, onun simasında qati antisovet şairi obrazı yaratmağa çalışırdılar. Təbii ki, onlar bunu qırmızı imperiyanın təhlükəsizlik idarəsinin sifarişi ilə edirdilər. Məqsəd tənqid edilən adamın simasında cəmiyyətdə düşmən obrazı yaratmaq və bu yolla onun həbsinə bəhanə əldə etmək idi. Belə də oldu. Məhz imperiya nökərləri kimi çıxış edən yerli satqınların mətbuatda Almas İldırımın ünvanına yağdırdıqları iftiralar onu həbs etmək üçün xüsusi xidmət orqanlarını hərəkətə gətirdi. Bolşevik rejimi o dövrdə cəmi 21 yaşı olan Almas İldırımdan qorxulu bir terrorçu kimi ehtiyat etməyə başlamışdı və onun Azərbaycanda qalmasını həzm edə bilmirdi. Ona görə də 1928-ci ildə bolşevik rejimi şeirlərində millətçilik hissləri təbliğ etdiyinə, sovet rejiminə qarşı düşmən mövqeyindən əl çəkmədiyinə görə Almas İldırımı Dağıstana sürgün etdi. Amma bolşevik rejimi vətəndən kənarda belə onu sındıra, tutduğu haqq yolundan döndərə bilmədi. Sürgündə də Almas İldırım sinəsində gəzdirdiyi vətən sevgisinə, milli azadlıq mücadiləsinə sadiq qaldığını nümayiş etdirdi. Sürgündə Almas İldırım ona böyük şöhrət gətirən və rejimin başı üzərində bomba kimi partlayan “Dağlardan xatirələr”, “Ləzgi elləri”, “Krımda axşamlar”, “Səlimxan” və “Günah kimdədir?” adlı şeirlərini yazır. Bu şeirlərində şair dağların simasında azadlıq simvolu görmüş və bunu həsrətlə tərənnüm etmişdi. “Ləzgi elləri” şeirində isə Almas İldırım ləzgilərin dili, dini bizlərdən olmayan kafirlərə qarşı azərbaycanlılarla birgə apardıqları azadlıq mübarizlərini həsrətlə oxucularına xatırladırdı.

1930-cu ildə sürgün həyatını başa vuran Almas İldırım yenidən Azərbaycana qayıtdı. Həmin ildə də o, Bakıda “Dağlar səslənərkən” şeirlər məcmuəsini nəşr etdirdi.

Kitabdakı “Gözəlim” adlı şeirində Almas İldırım Vətənə sevgisini, milli azadlıq mücadiləsini cəsarətli şəkildə ortaya qoymuşdu:

Kəbəm oldun, mehrabına diz qoydum,

Xızrım oldun, dərgahına göz qoydum.

Qərib düşdüm, torpağına üz qoydum,

Bir sormadın, nədir dərdim, gözəlim

Hara getsəm arxamda bir ahım var,

Yazıb baş qoymağa bir dərgahım var.

Əlbət ki, mənim də bir Allahım var,

Gün gəlir, hürr olur yurdum, gözəlim.

Bu şeir onun azadlıq üsyanı, eyni zamanda azadlıq iniltiləri, ilk müstəqil cümhuriyyətimiz üçün tökdüyü sanki göz yaşları idi. Bunu yaxşı anlayan senzura kitabın yayılmasına icazə vermədi.

Senzura kitabdakı şeirlərdə düşmənçilik motivləri olduğunu və onun sovet rejiminə qarşı açıq üsyana çağırmaq ruhunda yazıldığını bəhanə gətirərək, Almas İldırımın cəzalandırılması barədə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi rəhbərliyinə müraciət etdi. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi, öz növbəsində, burjua şairi kimi Alması öz sıralarından xaric etdi. “Dağlar səslənərkən” kitabı isə bəzi üzdəniraq “tənqidçilər” tərəfindən tənqid hədəfinə çevrildi.

Onu tənqid edənlərdən biri B. Zəngili təxəllüslü Hüseyn Bünyadov idi. O, sovet rejiminə yalmanan və mənəviyyatsız adam kimi tanınırdı. B. Zəngili 2 mart 1931-ci ildə “Kommunist” qəzetində Almas İldırımın “Dağlar səslənərkən” adlı şeirlər kitabını məntiqsiz şəkildə tənqid etdi. Halbuki, onun özünün şeirdən, ədəbiyyatdan düz-əməlli başı çıxmırdı. O, ömründə zor-güclə cəmisi 5-6 cızmaqara edə bilmişdi. Əslində Zəngilinin sifarişlə yazdığı “yazı” daha çox ittihamnaməni xatırladırdı. Yeri gəlmişkən, onu da xatırladaq ki, Zəngili həmin dövrdə eyni tərzdə Səməd Vurğunu və Mikayıl Müşfiqi də tənqid etmiş, hətta onları sovet rejiminin qatı düşmənləri adlandırmaqdan belə çəkinməmişdi. Bu isə 1937-ci il repressiyalarına hazırlıq idi. Məsələn, məhz Zəngilinin yazdığına əsaslanaraq, Mikayıl Müşfiqə qarşı irəli sürülən ittihamnamədə belə yazılmışdı: “İstintaq müəyyənləşdirdi ki, 1926-cı ildən 1930-cu ilə qədər Almas İldırımzadə və Nəsir Quluzadə tərəfindən İsmayılzadə Mikayıl Müşfiq Qədir oğlu əksinqilabi müsavatçı ruhunda hazırlanmışdır”.

Bu ittihamnamə eyni ilə Zəngilinin üslubunda, onun manerasında yazılıb. Vaxtilə Zəngili tərəfindən Almas İldırım, Mikayıl Müşfiq və Səməd Vurğun haqqında yazılan böhtan dolu yazılarla bu ittihamnamə bir alma kimi oxşardır. Hətta ittihamnamədəki cümlələrlə Zəngilinin tənqidi yazılarındakı cümlələr biri-birilərini təkrarlayırlar.

Zəngili “ O gözələ” şeiri haqqında “Təzəcə boynuna boyunduruq taxılmış xalq” ifadəsini işlətmişdi. O həmin məqaləsində yazırdı: “O gözələ” adlı şeiri oxuyanda biz bunu aydın görürük”.

Şeir “O gözələ” adlansa da, burada sevginin, məhəbbətin ünvanı qız yox, Vətəndir. Şair “O gözələ” üz tutub yenə yurdunun, Vətəninin dərdindən, qəmindən danışır, azadlığını, dövlətçiliyini itirdiyindən ürək ağrısı ilə söhbət açır.

ƏZİZ MUSTAFA

Zaman.-2012.-17-18 iyul.-S.12.