Əbdürəhman Fətəlibəyli - yaxşı tanımadığımız qəhrəman (4)

Əbdürəhman bəy haqqında danışarkən onda anadangəlmə sərkərdəlik istedadının olması faktını xatırlatmamaq olmur. Ona görə də, alman əsirliyində olarkən yuxarıda adını çəkdiyimiz digər keyfiyyətləri ilə yanaşı qeyri adi hərbi istedadı ilə alman generallarının diqqətini cəlb etmişdi. Nəhayət, ondan danışarkən ilk növbədə əsir azərbaycanlıların iştirakı ilə milli legioner alaylarını yaratması yada düşür. Bu alaylar sovet ordusu ilə döyüşlərdə düşmənə ağır zərbələr vuraraq, onlarda çaşqınlıq əmələ gətirmişdi. Sovet ordusu generalları döyüş meydanlarında legionerlərdən təşkil olunmuş alaylarla qarşılaşmaqdan ehtiyat edir və onlar haqqında: “Dəli kimi vuruşurlar, elə bil ki, ölümə deyil, toya-bayrama hazırlaşırlar. Onlara qalib gəlmək alman əsgərləri üzərində qələbə çalmaqdan qat-qat çətindir”, - deyirdilər. Sovet ordusu generalları bunu legionerlərin almanlardan qorxması kimi də dəyərləndirirdilər və döyüş meydanlarında onların göstərdikləri qəhrəmanlıqları da bu müstəvidən izah edirdilər. Amma sovet generalları sadə həqiqəti, anlamırdılar vəya anlmaq istəmirdilər. Bu həqiqət isə ondan ibarət idi ki, almanlar tərəfdə vuruşan və əsir düşən müxtəlif millətlərə mənsub olan milli legionerlər vətənlərinin azadlığı, əsarətdən xilas olması üçün qeyri- adi şücaətlər göstərirlər.

Yeri gəlmişkən onu da deyək ki, Azərbaycanın müstəqilliyini əldə etməsindən 20 il ötməsinə baxmayaraq, hələ də vətən uğrunda canlarından keçən və böyük qəhrəmanlıqlar göstərən legionerlərimiz barədə biz çox şeyi bilmirik. Bu günə kimi legionerlərimizin fəaliyyəti ən az araşdırılan məsələlərdən biridir. Bu sahədə yalnız iki nəfər araşdırma aparıb. Onlardan biri Nəsiman Yaqubludur. O, II Dünya müharibəsi zamanı legionerlərimizin fəaliyyətinə həsr edilən “Azərbaycan legionerləri” kitabını yazıb. Tarix elmləri namizədi Məmməd Cəfərli isə arxivlərdə uzun müddət işləyərək, Azərbaycan legionerlərinin bədii yaradıcılığından bəhs edən monoqrafiya yazıb. Ancaq bu iki əsər legionerlərimizn fəaliyyətinin işıqlanması üçün zənnimizcə azlıq edir. Legionerlərlə bağlı araşdırmaların aparılması o dövrün canlı şahidləri olan və hazırda çox az sayda qalan həmvətənlərimizin xatirələri toplanılmayıb.

Azərbaycan milli legionlarının gəlincə onların mərkəzi qərargahı Polşa ərazisində yerləşirdi. Nəsiman Yaqublu “Azərbaycan legionerləri” adlı kitabında yazır: “Legionerlərin ümumi sayının 36 mindən 65-70 minədək olduğu göstərilməkdədir. Bütün legionerlər könüllü şəkildə qollarında öz vətənlərinin fərqləndirici atributunu gəzdirirdilər. Lakin, onlar alman forması geyməyə məcbur idilər. Legionerlərin sol qollarında üçrəngli bayrağımız və ay-ulduz həkk olunmuş fərqlənmə nişanı vardı”.

Azərbaycan legionerləri cəbhədə qeyri-adi qəhrəmanlıqla döyüşürdülər. Bunu alman generallarının açıqlamaları da sübut edir. Belə ki, 804-cü taburun döyüşlərdə göstərdiyi qəhrəmanlıqların şahidi olan Şərq könüllü birliklərinin komandanı general Köstrinq 1942-ci ilin oktyabrında onları təbrik edərək demişdi: “Sizin yeni bir qəhrəmanlığınızı daha duydum, çox sevindim və sizi xüsusi olaraq təbrik etmək üçün buraya qədər gəldim. 804 saylı taburun buraya göndərilməsinin səbəbi, sizə olan etimadımızı bir daha gücləndirmək üçündür. İndi biz qafqazlıların ruslara qarşı almanlardan daha yaxşı çarpışmaq qüdrətində olduğunu anladıq. Yaşasın vətən uğrunda çarpışan qafqasya qəhrəmanları!”.

Onu da deyək ki, azərbaycanlı legionerlərin cəbhədə göstərdikləri qeyri-adi qəhrəmanlıqlar barədə Berlində nəşr edilən “Siqnal” qəzetində də mütəmadi olaraq yazılar gedirdi. Bu yazıların birində deyilirdi: “Aslan sözünün azərbaycanca mənası şir deməkdir. 1943-ci ilin yazında, bu söz bütün Kubanda şərəf və qəhrəmanlıq rəmzinə çevrildi. Cəbhənin bu bölgəsindəki döyüşlərdə fərqlənən mayor Fətəlibəylinin başçılıq etdiyi Azərbaycan taburu döyüşçülərini “Aslan” adlandırırdılar. Mayor isə indinin özündə belə həyəcanını gizlətmədən bu qəhrəman günləri xatırlayır. “Yüksək şərəf rəmzi” hücum nişanıdır. Yalnız əlbəyaxa döyüşlərdə müstəsna bacarıq və kişilik göstərənləri həmin nişanla təltif edirlər. Kuban çöllərində azərbaycanlı döyüşçüləri şərqli könüllülərdən birinci olaraq ilk belə hücum nişanlarına layiq görüldülər. Belə nişanlardan biri mayorun da döşündən asılıb”.

Fəlakət gəldi

Almaniyanın müharibədə məğlub olmasından sonra legionerlərin faciəsi başladı. Müttəfiq qoşunları komandanlığı özlərinə təslim olaraq bu yolla bolşevik qətliamından xilas olmaq istəyən legionerləri zorla sovet generallarına təhvil verirdi. Onların isə çoxu qırmızı ordu əsgərləri tərəfindən ya yerindəcə güllələnir, ya da Sibirə sürgün edilirdilər. Həmin dövrdə Azərbaycan legionerlərinin bir qismini zorla müttəfiq qoşunları sovet ordusuna təhvil verdi. Digər hissəsi bunu görüb müttəfiq qoşunlarından gizlənməyə çalışırdı. Əbdürəhman Fətəlibəyli və M. Rəsulzadə legionerlərin bir hissəsinin Türkiyəyə köç etməsini istədilər. Lakin məsələ ilə bağlı pis duruma düşmək istəməyən Türkiyə Azərbaycan və Türküstan türklərindən olan legionerləri qəbul etməkdən imtina etdi. Ona görə legionerlərin bir hissəsinin yaşadıqları müxtəlif ölkələrdə qeyri- leqal şəkildə yaşaması və gələcəkdə onların tədricən Türkiyəyə və digər yerlərə köçürülməsi qərara alındı.

Onu da deyək ki, bu işlə o dövrdə həm M. Ə. Rəsulzadə, həm də Ə. Fətəlibəyli- Düdənginski məşğul olurdular. Bu məqsədlə M. Ə. Rəsulzadə Almaniyanın Münhen şəhərində, Ə. F. Düdənginski isə İtaliyanın Roma şəhərində legionerlərin yerləşdirilməsi üçün bir sıra tədbirləri həyata keçirdilər. Həmin dövrdə Ə: Fətəlibəylinin təşəbbüsü ilə legionerlərin bir hissəsi İtaliyada sığınacaq tapmışdı. Onlar ingilislərin nəzarəti altında olan zonada məskunlaşmışdılar.

Bir sözlə, mayor Əbdürəhman Fətəlibəyli və digər legionerlərin həyatı həmin dövrdə olduqca ağır idi. Buna baxmayaraq, Ə. Fətəlibəyli və ailəsi, həmçinin təxminən 600 nəfərə yaxın azərbaycanlı legioner çətinliklə də olsa, İtaliyadan Misirə gedə bildi. İki il orada qaldıqdan sonra Ə. Fətəlibəyli ailəsi ilə birlikdə Münhenə ( Qərbi Almaniya) gələrək orada yaşamağa başladı. Həmin dövrdə soyuq müharibə yenicə başlamışdı və ABŞ-da qurulan Amerikan Komitəsi bolşevizmlə mübarizə məqsədi ilə mühacirətdə yaşayan keçmiş əsirlərin ana dillərində təsis etdikləri nəşrləri maliyyələşdirməyə başladı. Amerika Komitəsinin yardımı ilə 1952-ci ildə Münhendə Fətəlibəyli tərəfindən “Azərbaycan” jurnalının ilk sayı işıq üzü gördü.

Azadlıq radiosunun

Azərbaycan redaksiyasının ilk şefi

Bolşevizmlə soyuq müharibədə təbliğatın əhəmiyyətinə xüsusi önəm verən ABŞ-ın maliyyə yardımı ilə 1953-cü il mart ayının 1-də Münhendə Azadlıq radiosu

(ilk adı “Qurtuluş” idi) fəaliyyətə başladı. Onun Azərbaycan redaksiyasının rəhbəri isə Əbdürəhman Fətəlibəyli təyin edildi. Azərbaycan redaksiyasının efirə ilk verilişi 1953-cü il mart ayının 6-da getdi. Redaksiyanın əməkdaşları isə mühacirətdə yaşayan və sovet rejiminə xüsusi nifrəti ilə seçilən savadlı mühacirlərimiz idilər.

Əbdürəhman Fətəlibəyli bu münasibətlə efirdəki ilk çıxışında SSRİ-ni kəskin şəkildə tənqid etmişdi. O çıxışında dedi: “Həmvətənlər! Nəhayət bizim öz xüsusi səsimiz var! Stalin polis terroru bizi öz evimizdə susmağa məcbur etsə də, xaricdə qorxmadan və maneəsiz danışa bilərik... Biz azərbaycanlılar... kommunist rejimini məhv edib, alınmış azadlığımızı qaytarmaqda qərarlıyıq. Harada olmağımızdan asılı olmayaraq... hamımız ürəkdən bir şeyi istəyirik: Kreml hakimiyyətinin yıxılmasını!”

Qatili də azərbaycanlı oldu

Münhendə antisovet Azadlıq radiosunun fəaliyyətə başlaması Moskvada böyük təşvişlə qarşılanmışdı. Radionun fəaliyyətinə mane olmaq və onun əməkdaşları arasında qorxu yaratmaq məqsədi ilə SSRİ xüsusi xidmət orqanları sevimli metodlarından biri olan terror yolunu seçdilər. Bu müstəvidə də Fətəlibəylini məhv etmək üçün Moskvada xüsusi plan hazırladılar. Planın müəllifi Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin (DTK) zabiti “Müller” ləqəbli Georgi Vladimiroviç idi. Planın həyata keçirilməsi isə əslən azərbaycanlı olan keçmiş legioner Mikayıl İsmayılova tapşırıldı. Keçmiş alman əsiri olan Mikayıl İsmayılov da legioner kimi sovet ordusuna qarşı döyüşmüş və İtaliyada yaşayarkən orada yerli qızla ailə həyatı qurmuşdu. O, 1951-ci ildə müxtəlif yollarla Azərbaycana qayıda bilmişdi. Onun Azərbaycana qayıtmasından isə Əbdürəhman Fətəlibəylinin xəbəri yox idi. SSRİ xüsusi xidmət orqanları Mikayıl İsmayılovu xüsusi tapşırıqla yenidən geriyə göndərdilər. Mikayıl İsmayılov vaxtı ilə yaxşı tanıdığı Ə. Fətəlibəylinin yenidən etimadını qazana, onun yanında Azadlıq radiostansiyasında işə düzələ bildi. Amma o, DTK tərəfindən nə üçün buraya göndərildiyini Fətəlibəyliyə deyir.

Zaman.-2012.-30 iyun-2 iyul.-S.13.