Əhməd Cavad - istiqlal nəğməkarı (4)

1925-ci ildə Əhməd Cavad “Göygöl” adlı şeirini yazdı. Şeirin bir yerində deyilirdi:

Sənin gözəlliyin gəlməz ki saya,

Qoynunda yer vardır yıldıza, aya.

Oldun sən onlara mehriban daya,

Fələk büsatını quralı, Göygöl.

Şeir dərc olunan kimi onu Azərbaycan SSR MİK sədri vəzifəsində işləyən Səmədağa Ağamalıoğlunun yanına gətirdilər. Ağamalıoğlu şeiri oxuyan kimi ona heyran oldu. O əllərini bir-birinə vuraraq, bu şeiri və onun müəllifini təriflədi. Ancaq bir neçə saatdan sonra Əhməd Cavadın paxıllığını çəkən və sapı özümüzdən olan 3 nəfər başılovlu Ağamalıoğlunun yanına gedərək, “Göygöl” şeirində “Müsavat”ın, ay-ulduzlu üçrəngli bayarağın həsrətinin çəkildiyini söylədilər. Dedilər ki, Əhməd Cavad bu şeirində cümhuriyyət dövrünün həsrətini çəkib və “Müsavat” üçün darıxdığını nümayiş etdirib. Bir az əvvəl şeiri və müəllifini tərifləyən Ağamalıoğlu dərhal fikrini dəyişərək hökumət əleyhinə təbliğat aparması iddiası ilə Əhməd Cavadı həbs etdirdi. Şeirin özünü isə tərcümə edərək Moskvaya göndərdilər. Amma Moskvada şeirlə tanış olduqdan sonra onda hökumət əleyhinə hər hansı bir təbliğat olmadığı barədə Bakıya məlumat verdilər. Amma yenə də Əhməd Cavadı həbsdən azad etmək istəmirdilər. Əhməd Cavadın anası naəlac qalıb köhnə ailə dostları, o dövrdə Çekada( fövqəladə komissiya) işləyən Mir Cəfər Bağırovun qəbuluna getdi. Mir Cəfər Bağırov Əhməd Cavadın anasını yaxşı tanıyırdı. Mir Cəfər tərəddüdlə də olsa Əhməd Cavadın azad edilməsinə yardım etdi. Amma ona məsləhət gördü ki, başını salamat saxlamaq istəyirsə, onda quruculuq işlərinə aid şeir yazsın. Bu dəfə Əhməd Cavad “Pambıq” adlı şeirini yazdı. Amma bu şeir də dərc olunan kimi dərhal şairin düşmənləri hay-küy qaldırdılar və onu yenidən hökumət əleyhinə fəaliyyətini davam etdirməkdə günahlandırdılar. Çünki Əhməd Cavad bu şeirində pambıqla bağı:

Sən Muğana gələli,

Biz yaylağa köçmədik, - deyə yazaraq, onun kəndlilər üçün bir bəlaya çevrildiyinə işarə vurmuşdu. Amma bu dəfə rejim onu həbs etməyə tələsmədi. Çünki Mir Cəfər Bağırovun Əhməd Cavadı həbsdən azad etdirməsindən sonra bolşeviklər bir müddət ona dəyib-dolaşmamaq qərarına gəlmişdilər.

1927-ci ildə Əhməd Cavad ali təhsilini başa vurdu. Amma yenə də onun hər adımını izləyirdilər. Bütün bunlardan təngə gələn Əhməd Cavad Bakını tərk edərək Gəncəyə bir vaxtlar təhsil aldığı və yaşadığı şəhərə qayıtmağa məcbur oldu. Gəncədə Əhməd Cavad Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunda Azərbaycan və rus dilləri kafedrasında müəllim, dosent, kafedra müdiri (1930-1933) vəzifələrində işlədi. O, rus dili üzrə Azərbaycanın ilk professorlarından biri kimi adını təhsil tariximizə yazdırdı.

Daha sonra isə Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatının tərcümə şöbəsində redaktor (1934), “Azərbaycanfilm” studiyasında sənədli filmlər şöbəsinin müdiri (1935-1936) kimi fəaliyyətini davam etdirdi. Amma o hara getsə, doğma vətənini tərənnüm edir, ehtiyatla da olsa, şeirləri ilə xalqı yeni azadlıq mücadilələrinə səsləyirdi. Bununla o qələmi ilə öz xalqına bir ordunun görə bildiyindən daha çox iş gördü.

Həmin dövrdə yazdığı şeirlərindən birində Əhməd Cavad bolşevik rejiminə qarşı:

“Mən çeynənən bir ölkənin

Haqq bağıran səsiyəm”,- demişdi.

Çeynənmiş ölkə deyəndə o bolşevik işğalı altında inləyən, sərvətləri çapılıb talanan Azərbaycanı nəzərdə tutur və cəsarətlə buna qarşı özünün haqq səsini ucaldırdı.

Gəncədə işlədiyi vaxtlarda da Əhməd Cavad vətənə olan sevgisini yazdığı şeirlərində nümayiş etdirməkdə idi. Əhməd Cavad 1930-cu ildə “Kür” şeirini yazdı. Şeirin bir yerində o, Kür çayına müraciətlə yazırdı:

Dolaşıb dağı, daşı,

Qatırım ol, yük daşı.

Əyil Kürüm, əyil, keç!

Meydan sənin deyil, keç!

Əhməd Cavadın paxıllığını çəkənlər yenə də bu şeirə görə onu tənqid etməyə başladılar. Onlar iddia edirdilər ki, Əhməd Cavad:

Əyil Kürüm, əyil, keç!

Meydan sənin deyil, keç!-deməklə, bolşevik rejiminin yaxşı olmadığını, keçmişdə, cümhuriyyət dövründə daha yaxşı yaşadıqlarına işarə vurub.

Əhməd Cavaddan yaxa qurtarmaq üçün bolşeviklər onu həbs etmək üçün bəhanə axtarırdılar. Ona görə də, öndə vətənpərvər şairi həbs etmək üçün zəmin hazırlamağa başladılar. Bu məqsədlə xüsusi xidmət orqanları Yazıçılar Birliyinin üzvləri arasından ələ aldıqları yerli satqınlardan istifadə etməyə başladılar. Onlardan biri Əhməd Cavad haqqında 1929-cu il noyabr ayının 19-da “Gənc işçi” qəzetində “Sandıq ədəbiyyatı banisi” adlı məqaləsini dərc etdirdi. Məqalədə deyilirdi:

“Hər şəyirdin bir ustası, hər fənnin bir yaradıcısı, hər cərəyanın bir başçısı olmamış deyildir.

Bizdə çoxdan bəri kollanan “sandıq ədəbiyyatı” cərəyanının “banisi” də - haqqında məqalələr yazılanda Əhməd Cavad cənablarıdır.

Hazırda məktəbli gənclərimizin bir hissəsi (ədəbiyyat həvəskarları) Cavadın şeir parçalarını dillərində əzbər etmişlər. “Unudulmuş sevdalar”, “ Göy-göl”, “Leyla” gibi milli və şovinist ruhda yazılan parçalar, gənclərimiz arasında çox səmimiyyətlə qarşılanır.

Hətta müsamərə verilən gecələrdə belə bu və ya başqa gənc “xanəndələrdən” birisi Cavadın heç olmasa “ Leylasını” oxumaqdan özlərini saxlaya bilmir. Bu hələ sandıq ədəbiyyatının zahiri forması (şəklidir).

Batində isə özünün kokumuş kafasından “gözəl” kəlmələr intixab edərək, gənc nəslin ruhunu zəhərləyici “sənətkaranə” parçalar yaradan Cavad, təsiri altına salmış olduğu adamların vasitəsilə həmin parçaları gənclər içərisində intişar etdirir...Biz yəqin edirik ki, Cavadın yox edilməsi, sandıq ədəbiyyatına möhkəm bir zərbə endirəcək və həvəskar gənclərimiz, cəmiyyət ətrafına toplanaraq, proletar məfkurəsilə silahlanıb, bizə istədiyimiz proletar ədəbiyyatını verə biləcəklər”.

Bu məqalə ilə əslində Əhməd Cavadı gedər-gəlməzə aparan yolun əsası qoyulmuş oldu.

Yenə də Gənc işçi qəzetinin 17 noyabr 1929-cu il tarixli sayında Əhməd Cavad haqqında “Müsavat dəllalı”adlı məqalə getmişdi. “Kırmızı saz” imzası ilə gedən yazıda Əhməd Cavad xalq, sovet rejiminin düşməni kimi qələmə verilərək həcv edilirdi. Ümumiyyətlə, həmin dövrdə Əhməd Cavad əleyhinə gedən yazılara “Sonadək ifşa etməli” (Abdulla Faruq), “Sıralarımızda düşmənlərə yer yoxdur” (Ağahüseyn Rəsulzadə), “Sıralarımızı təmizləyəlim!” (Cəfər Xəndan), “Təmizliyə başlanmalıdır!” (Məmməd Səid Ordubadi), “Səhvlərimiz haqqında” (Səməd Vurğun), “Sayıqlığın kütləşdiyi yerdə” (Seyfulla Şamilov) və sair başlıqlar qoyulmuşdu. Belə yazıların yalnız adı Əhməd Cavadı həbs edərək, gedər gəlməzə göndərmək üçün yetərli idi. Bu yazıların müəlliflərinin çoxu sonralar Azərbaycanda yüksək vəzifələrə irəli çəkilərək yazdıqları əsərlərlə sovet rejiminin məddahlarına çevrildilər.

1935-ci ildə Əhməd Cavad Gəncədən Bakıya qayıtdı. O, Azərnəşrdə işə düzəldi. Amma artıq Əhməd Cavada qarşı rejim bütün cəbhəboyu hücuma keçmişdi. O yazıçılar ittifaqının plenumlarında tez-tez, özüdə olduqca kəskin şəkildə tənqid edilirdi. Əhməd Cavad bu hücumlara məhəl qoymamağa çalışır və onu tənqid edənlərə, üzərinə olmazın iftiralar atanlara münasibətdə özünü təmkinli aparırdı. Amma yuxarılarda artıq onun taleyi həll edilmişdi.

1937-ci ildə rejim artıq Əhməd Cavadla haqq hesabı birdəfəlik çürütmək qərarına gəldi.

Əvvəlcə onu Yazıçılar İttifaqının üzvlüyündən çıxarmaq qərarına gəldilər. Bu məqsədlə 1937-ci il iyun ayının 3-də Yazıçılar İttifaqının plenumu keçirildi. Plenumda Əhməd Cavad kəskin şəkildə tənqid edilərək burjua, millətçi şairi adlandırıldı. Sonra isə onun məsələsini qoyaraq, Yazıçılar İttifaqının sıralarından xaric etdilər. Bundan 5 gün sonra isə öz vətənini sevən bu böyük insana “xalq düşməni” damğası vuraraq həbs etdilər. Evində axtarış aparan zaman kitablarını, əlyazmalarını, hətta Şükriyyə xanımın zinyət əşyalarını belə müsadirə etdilər.

Əhməd Cavadı, sinəsində türklük eşqi vətən məhəbbəti bulaq kimi çağlayan bu böyük insanı bolşeviklər 1937-ci il oktyabr ayının 12-də güllələdilər. Həyat yoldaşı Şükriyyə xanımın isə xalq düşməninin arvadı adı altında həbs edərək sürgünə göndərdilər. 7 ildən sonra Şükriyyə xanımı azad etdilər ancaq ona Bakıda yaşamağa icazə vermədilər. 1955-ci ildə Əhməd Cavada bəraət verdilər. Əhməd Cavadın oğlanları Aydın, Tuqay, Yılmaz atalarına layiq övladlar oldular..

Əhməd Cavadın xatirəsi Azərbaycanda həmişə hörmətlə anılıb və bu gündə anılmaqdadır. Bu il Əhməd Cavadın anadan olmasının 120 ili tamam olur. Bunu nəzərə alan Prezident İlham Əliyev bu ilin fevral ayının 9-da Əhməd Cavadın 120 illik yubileyinin keçirilməsi ilə bağlı sərəncam imzalayıbr. İnanırıq ki, türkün istiqlal şairinin 120 illiyi onun adına layiq qeyd olunacaq.

Sonda Əhməd Cavadın bir şeiri ilə yazımızı bitiririk.

Mən türk övladıyam

Mən bir güləm,

yük altında əzilmişəm, qardaşım,

Sevinc bilməz bir məhkumam,

ahu-zardır sirdaşım.

Damğa vurub,

zəncirləyib tullamışlar zindana,

Qarlı-buzlu cəhənnəmlər

məskən olmuşdur bana.

Mənə dinmə, sus deyirsən,

nə vaxtacan susacam,

Böhranların, hicranların,

məhbəsində qalacam?

Niyə susum, danışmayım,

insanlıqda payım var,

Mənim ana Vətənimdir

talan olan bu diyar.

Niyə susum, danışmayım, T

ürk yurdudur bu torpaq,

Oğuzların, elxanların

Vətənində kimdir, bax!

Bu dünyada azadlığı

şan şöhrətdən üstün tut,

Alçaqlığı, yaltaqlığı rəzilliyi sən unut!

Necə susum, danışmayım,

mən eyləyim xəyanət?

Hanı sevgi, hanı Vətən,

de harda qaldı millət?

Mən bir güləm,

yerim altın, suyum gümüş, özüm ac,

Atam məhkum, anam sail,

elim hər şeyə möhtac.

Mən Türk övladıyam,

dərin ağlım, zəkam var

Nə vaxtacan çiynimizdə

gəzəcəkdir yağılar?

Nə qədər ki, hakimlik var,

məhkumluq var, mən varam.

Zülmə qarşı üsyankaram,

əzilsəm də susmaram! Son

İstifadə olunan ədəbiyyatlar

1.Əhməd Cavad - Vikipediya

2.“Salmanlı R. İstiqlal şairi Əhməd Cavad haqqında // Azərbaycan qəzeti.- 2003.- 28 may.- s.6.

3.“Rzalı R. Altunlar yurdudur bu kasıb ölkə. - Azərbaycan himninin müəlliflərindən biri // Azərbaycan qəzeti. - 2002.- 28 may.- s.8.

4.“Rzayeva M. Əhməd Cavadın haqqını tanıyan Türkiyə oldu // Şərq qəzeti.- 2006.- 28 fevr.- s.6.

5.Yeni Nəsil portalı

YNP.az 05.06. 2012

6. Oktay Hacımusalı

Xalq Cəbhəsi qəzeti.- 2012.-19 yanvar.- S.13.

7. Gülər Qasımova 23.07.2010 Azadliq radiosu azadliq org.az

8.19.09.2010 Gulər Əhmədova, Azadliq org.az

Zaman.-2012.-13 iyun.-S.12.