Əbdürəhman Fətəlibəyli - yaxşı tanımadığımız qəhrəman (2)

Hələ Azərbaycanda yaşadığı illərdə uşaq yaşlarından bolşevik zülmünün bütün ağrılarını öz üzərində hiss edən yurdu, evi talanan, əmiləri öldürülən və ya sürgünə göndərilən Əbdürəhman bəy Fətəlibəyli sovet rejiminin çirkin üzünə yaxşı bələd idi. Ona görə də almanlara əsir düşən gündən onun ilk işi vətənin azadlığı uğrunda əsir soydaşlarımızdan ibarət milli legionerlər alayının yaradılması oldu.

O, Almaniyanın Rusiyanı məğlub etməsindən sonra Azərbaycanın müstəqillik əldə edəcəyinə inanırdı. Buna isə indidən hazırlaşmaq, alman hərbi təcrübəsindən istifadə edərək, milli döyüşlərdə püxtələşən Azərbaycan ordusunu yaratmaq lazım idi. Bu məqsədlə də o, alman hərbi komandanlığı ilə əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. Alman əsir düşərgəsində sovet ordusu mayorunun düşərgə komendantına müraciəti və özünü təqdim edərək niyyətini söyləməsi onlara bir qədər qəribə gəldi

1939-cu ildə Leninqrad hərbi dairəsinin daxil olduğu ərazidə SSRİ ilə Finlandiya arasında müharibə başladı. Əbdürəhmanın alayını da finlərlə döyüşlərə göndərdilər. Bu, onun üçün əsl təcrübə, qəhrəmanlıq məktəbi oldu. Döyüşlərdə göstərdiyi igidliklərə görə Əbdürəhmanı “Qırmızı Ulduz” ordeni ilə təltif etdilər. Finlərlə müharibə başa çatan kimi onu yeni vəzifəyə - Leninqrad dairəsi qərargahında 6-cı şöbənin rəisi vəzifəsinə irəli çəkdilər. Bir müddət o, burada işlədi. 1940-cı ildə sovet ordusu Pribaltikanı işğal edəndən sonra Əbdürəhmanı hərbi xidmətini davam etdirmək üçün Riqaya göndərdilər. 1941-ci ilin iyun ayının 22-də Almaniya SSRİ-yə hücum etdi. Bununla da II Dünya müharibəsinin taleyində önəmli rol oynayacaq döyüşlər başladı. Müharibənin ilk günlərindən üstünlüyü ələ alan alman orduları sürətli hücumla Pribaltika respublikalarını sovet əsarətindən azad etdilər. Almanların Latviyanın Riqa şəhərinə hücumu zamanı mayor Əbdürəhmanın komandanı olduğu alay mühasirəyə düşdü. Qızğın döyüşlərdən sonra mayor anladı ki, döyüşün davam etdirilməsi əsgərlərin mənasız şəkildə ölümə göndərilməsi demək olacaq. Çünki almanlar alay ətrafında 4 qat mühasirə halqası yaratmışdılar. Bu mühasirəni yarıb çıxmaq isə mümkün deyildi. Belə bir vəziyyətdə alay ya sona kimi döyüşərək məhv olmalı, ya da silahı yerə qoyaraq təslim olmalı idi. Xarakter etibarilə olduqca sərt, eyni zamanda humanist bir adam olan Əbdürəhman bəy insani duyğuları əsas götürərək, alayla birgə silahı yerə qoyaraq almanlara təslim oldu. Bundan sonra onun həyatında, belə demək mümkünsə, yeni bir dövr başladı. Bu dövrü SSRİ-də satqınlıq, vətən xaini kimi dəyərləndirdilər. Onun adı da milli xain kimi çəkilməyə başladı. Amma o xain idimi? Bu suala cavab verməyi hər kəsin öz vicdanına buraxırıq. Bununla belə, bir məsələnin üstündən də sükutla keçmək istəmirəm. Bu da həm Almaniya, həm də SSRİ arasında gedən müharibə işğalçılıq, daha çox yeni əraziləri ələ keçirmək, milyonlarla insanı əsarət altına almaq, qul kimi onların əməyindən istifadə etmək, onları kölə vəziyyətinə salmaq niyyətlərinə xidmət edirdi. Müharibədən cəmisi 21 il əvvəl bolşeviklər Azərbaycanı işğal edərək, Şərqdə ilk demokratik, müstəqil dövlətimizi devirmişdilər. Bu baxımdan məsələyə yanaşanda, Əbdürəhman bəy Fətəlibəylinin (Düdənginskini) almanlar tərəfində ruslara qarşı döyüşməsi onun öz vətəninin milli azadlığı uğrunda mübarizə aparması kimi dəyərləndirilə bilər. Əslində məsələnin də mahiyyətində məhz bu dayanırdı. Əbdürəhman xalqını kölə vəziyyətinə salan işğalçı rejimə qarşı əsir azərbaycanlılardan təşkil edilən legionerlərə rəhbərlik edirdi. Yenə də bu məntiqdən çıxış etsək, onda SSRİ ordusu tərkibində almanlara qarşı döyüşən azərbaycanlılara da “satqın” və “xain” demək lazım gələcək. Çünki onların da ərazilərimizi işğal edən ruslar sırasında döyüşməyə haqları yox idi. Ona görə də bizim cəbhənin nə bu tayında (rusların sırasında), nə də o tayında (almanların tərkibində) döyüşən soydaşlarımıza xain deməyə mənəvi haqqımız yoxdur. Çünki o dövrdəki hadisələr onların iradəsindən asılı olmadan baş verirdi və soydaşlarımız buna qarşı çıxmaq imkanına malik deyildilər... Almanlar tərəfindən əsir alınan soydaşlarımıza gəlincə, onların bir çoxu yalnız əsirlik həyatında nələrin baş verdiyini anlayaraq ruslara qarşı döyüşən Azərbaycan legionerlərinin sıralarına qoşuldular. Onların ilham qaynağı isə istedadlı hərbçi Əbdürəhman Düdənginski idi. Hələ Azərbaycanda yaşadığı illərdə uşaq yaşlarından bolşevik zülmünün bütün ağrılarını öz üzərində hiss edən yurdu, evi talanan, əmiləri öldürülən və ya sürgünə göndərilən Əbdürəhman bəy Fətəlibəyli sovet rejiminin çirkin üzünə yaxşı bələd idi. Ona görə də almanlara əsir düşən gündən onun ilk işi vətənin azadlığı uğrunda əsir soydaşlarımızdan ibarət milli legionerlər alayının yaradılması oldu. O, Almaniyanın Rusiyanı məğlub etməsindən sonra Azərbaycanın müstəqillik əldə edəcəyinə inanırdı. Buna isə indidən hazırlaşmaq, alman hərbi təcrübəsindən istifadə edərək, milli döyüşlərdə püxtələşən Azərbaycan ordusunu yaratmaq lazım idi. Bu məqsədlə də o, alman hərbi komandanlığı ilə əlaqə yaratmaq qərarına gəldi. Alman əsir düşərgəsində sovet ordusu mayorunun düşərgə komendantına müraciəti və özünü təqdim edərək niyyətini söyləməsi onlara bir qədər qəribə gəldi. Çünki almanlar arasında, adətən, sovet ordusu zabitləri haqqında satılmaz təsəvvürü formalaşmışdı. Amma indi almanlar əsir aldıqları sovet ordusu zabitləri, həm də əsgərləri arasında onlara xidmət etmək istəyən on minlərlə insanla qarşılaşırdılar. Bu da onları təəccübləndirməkdə davam edirdi. Bunun hiylə, öncədən planlaşdırılan bir addım olacağından şübhələnən alman generalları isə bu məsələdə ehtiyatlı hərəkət edirdilər. Ona görə də onun ilk vaxtlar əsirlər arasındakı vətənpərvərlər tərəfindən ruslara qarşı döyüşmək üçün milli legionlar yaratmaq istəyi cavabsız qaldı. Buna baxmayaraq, alman komandanlığı tərəfindən Almaniya-SSRİ müharibəsinin ilk illərindən hərbi əsirlər və işğal altında olan mülki əhali arasından könüllü dəstələr yaradılmağa başladı. “Müharibənin ilk aylarında həmin könüllülərdən əsasən arxa cəbhədə sürücü, mehtər, mətbəx işçisi kimi və müxtəlif sahələrdə istifadə edirdilər. Döyüş bölgələrində isə onlar patronlar daşıyır, rabitə və minatəmizləmə işlərində çalışırdılar. İlkin fəaliyyət dövründə alman hərbi hissələrindəki belə könüllüləri xivi (almancanın qısaldılmış forması “Nilvswillige” - könüllü köməkçilər, daha dəqiqi - “köməyə hazır olanlar”) adlandırırdılar və müharibənin sonunadək onları belə də çağırdılar. 1942-ci ilin sonlarına qədər belə xivilər Şərq cəbhəsindəki alman hissələrində əhəmiyyətli dərəcədə çox idilər. Qeyd olunmalıdır ki, “Xivi”lərin hüququ artdıqca onlar legionerlər - könüllülər, könüllü vuruşanlar olaraq qəbul edilməyə başlandılar”. (Nəsiman Yaqublu, “Azərbaycan legionerləri” kitabı, Sovet legionerləri. Legionerlərin təşkili, VI bölüm).

Burada bir haşiyəni də çıxmağı özümüzə borc bilirik. Belə ki, ruslara qarşı döyüşmək üçün əsir azərbaycanlılardan ibarət milli legionerlərdən ibarət alayların yaradılması ideyasının birbaşa Əbdürəhman Fətəlibəyliyə aid olduğunu söyləmək bizim tərəfimizdən böyük səhv olardı. Belə ki, ilk dəfə belə bir təkliflə, yəni türk-tatar əsirlərindən milli alaylar yaratmaq ideyası generallar Nuru Paşa və Ərkilət bəyə aid idi. Bununla əlaqədar tarixçi alim Nəsiman Yaqublu “Azərbaycan legionerləri” adlı kitabında yazır: “Bəs türk-tatar əsirlərindən milli legionlar yaratmaq fikrini ilk dəfə kim irəli sürmüşdü? Mühlen yazırdı ki, bu fikrin təşviq ediciliyində iki türk generalının xüsusi rolu olmuşdu və 1941-ci ilin oktyabrında bu planın müsbət həyata keçirilməsinə cəhdlər göstərmişdilər. Həmin generallardan biri tanınmış hərbçi Nuru Paşa, digəri isə general Ərkilət bəy idi. Qeyd edək ki, hələ 1941-ci ilin sentyabrında Berlinə gələn Nuru Paşa Almaniya Xarici İşlər Nazirliyi ilə əlaqələr quraraq, yüksək səviyyəli dövlət rəsmiləri Veyçzeker və Bermanla görüşlər keçirdi. Almaniyada öz fıkir və ideyalarını, fəaliyyət proqramını açıqlayan Nuru Paşa həmin fikirlərin (yəni əsir türk xalqlarından ibarət milli legioner dəstələrinin yaradılması) Türkiyədə çoxları tərəfindən dəstəkləndiyini bildirirdi. Nuru Paşa alman nümayəndələrinə izah edirdi ki, o Türkiyə hökumətindən xəbərsiz olaraq buraya gəlməmişdir. Berlinə yola düşməzdən qabaq o, bu səfəri haqqında ancaq Baş Nazirə məlumat vermişdi.

Lakin Almaniya dövləti Nuru Paşanın təkliflərini onun gözlədiyi kimi qarşılamadı”.

Zaman.-2012.-21-22 iyun.-S.12.