Əbdürəhman Fətəlibəyli - yaxşı tanımadığımız qəhrəman (3)

Azərbaycanda ilk demokratik cümhuriyyətin rəhbəri Məmməd Əmin Rəsulzadə Əbdürəhman bəyin milli qeyrətindən, bu yolda apardığı mübarizəsindən çox razı qalmış və: “Məndə onunla (Düdənginski ) görüşdən sonra gələcəkdə ay-ulduzlu bayrağımızın etibarlı əllərdə olcağına inam daha da artdı. Belələri ilə fəxr etmək olar”-deyə qürurla söyləmişdi. O, daha sonralar Türkiyədə keçirilən Düdənginskinin xatirəsini yadetmə mərəsimindəki çıxışında Azərbaycan Milli Birlik Məclisinin yaradılması və eyni zamanda ona Almaniya rəhbərliyinin münasibəti haqqında belə demişdi:

“Milli Azərbaycan Komitəsi (Məclisi) nasist alman məqamlarına məram anlada bilmədi. Hitler “heç bir komitə istəmirəm” demiş... milli legionlarla ordu qərargahı arasında... rabitə vəzifəsini aparan məhdud... “Rabitə heyəti” qurulmasını istəmişdi. Azərbaycan Rabitə heyətinin başına da mərhum Fətəlibəyli gətirilmişdi. İş bu şəkil alınca, mayor Fətəlibəyliyə müvəffəqiyyətlər təmanna edərək, fəaliyyət sahəsindən çəkilmiş və milli əsaslarımıza sadiq olduğu müddətcə, onu mənən dəstəkləyəcəyimizi vəd etmişdik”.

Almanlar 1941-42-ci illərdə ehtiyatla da olsa xüsusi seçilmiş əsirlərdən ibarət qarışıq tərkibli legioner alayları qurmağa başladılar.

Fətəlibəyli ilə, onunla ilk tanışlıq alman generallarında böyük maraq doğurmuşdu. Əbdürəhman Düdənginskini şəxsən dinləyən alman generallarından biri onun haqqında: “O adam olduqca istedadlı bir hərbçi təsiri bağışlayır. Əgər üzünü görməyib yalnız səsini dinləsəydim, onda elə bilərdim ki qarşımda dayanan damarlarında təmiz alman qanı axan, mədəniyyətli, nəzakətli, həm də fitri istedada malik olan bir zabitimiz dayanıb”.

Ə.Fətəlibəylinin əsir azərbaycanlılardan ibarət milli legionerlər alayı təşkil etmək üçün göstərdiyi fəaliyyəti və onun bu işə rəhbərliyini keçmiş legioner Məhəmməd Kəngərli belə xatırlayırdı: “O, Azərbaycan legionunun layiqli mövqeyini nümayiş etdirmək üçün legionun cəbhəyə göndərilməsini alman məqamlarına tövsiyə etmişdi. Sonradan cəbhələrdə qızıllara qarşı mücadilədə göstərmiş olduqları üstün bacarıq və qəhrəmanlıqlardan dolayı alman məqamları tərəfindən “Aslan” adı verilən 804-cü tabur ilk dəfə olaraq, 1942-ci ildə Qafqaz cəbhəsinə sövq edilmişdi. Gecəni gündüzə qataraq çalışmanın nəticəsində qısa bir zamandan sonra bütün hazırlıqları tamamlanan beş azərbaycanlı taburu da 17-ci alman ordusuna bağlanaraq cənub cəbhəsindəki savaşlarda, xüsusən Krım cəbhəsində böyük bacarıqlar göstərmişdilər”

Ə.Fətəlibəylinin doyüşlərdəki cəsurluğu, qəhrəmanlığı haqqında legioner Şamil Atabəy isə yazırdı: “1942-ci ilin ortalarından başlayaraq, Fətəlibəyli legionerlərlə birlikdə cəbhədə idi. Qısa bir vaxtda Fətəlibəylinin başçılığı altında olan legionerlərin qəhrəmanlığı almanları heyrətə gətirirdi”.

Onun şəxsi ünsiyyəti, şahzadəliyi, çətinliyə düşən hər şəxsə köməyə hazırlığı hamını heyran edirdi. Onun barəsində sonralar “NKVD” casusuna çevrilərək Fətəlibəylini öldürməyə göndərilmiş Mikayıl İsmayılov yazırdı: “Abo Düdənginski (mən heç vaxt ondan əsl familiyasını soruşmurdum - Düdənginskidir, yaxud Fətəlibəylidir) hərbi əsirlər düşərgəsindən azad edildikdən sonra OKV (Ali Baş Komandanlıq) ona Azərbaycan legionlarına komandanlıq etməyi təklif etdi (Almanlar Şərq xalqlarından belə legionlar təşkil edirlər: Türküstan, Azərbaycan, erməni, gürcü, şimali qafqazlı və s.)... Abo doğma Azərbaycanını ürəkdən sevirdi, lakin şovinist deyildi. O, alovlu və inamlı Qafqaz patriotu idi. Qafqaz bu gün çox ağır və kədərli günlərini yaşayır. İnanıram ki, bizim ümumi Qafqaz evimiz qardaşlıq dünyasına qayıdacaq və bu, Fətəlibəyliyə qoyulan ən yaxşı heykəl olacaq”.

Fətəlibəyli və Azərbaycan Milli Birlik Məclisi

Alman generalları Əbdürəhman bəy Fətəlibəylinin almanlara sədaqətini və onun başçılıq etdiyi legionerlərin cəbhədə ruslara qarşı qəhrəmanlıqla döyüşməsini görəndən sonra ona müəyyən sərbəstlik vermiş və buna paralel olaraq, siyasi fəaliyyətinə imkan vermişdirlər.

O, şəhərdə sərbəst hərəkət edə, istədiyi yerə gedə bilirdi. Ona görə də o bu etimaddan istifadə edərək, Almaniyada Azərbaycan Milli Birlik Məclisini ( komitə) qurmaq qərarına gəldi. Həmin vaxt Almaniyada Rəsulzadə tərəfindən əsası qoyulan mühacir təşkilatı fəaliyyət göstərirdi. Bu təşkilat daha çox 1920-ci ildən sonra xaricə getməyə məcbur olan azərbaycanlıları özündə birləşdirirdi. Ona görə də Fətəlibəyli daha bir mühacir təşkilatı yaratmaqla əsir soydaşlarımız arasında milli birliyi təmin etmək və fürsətdən yararlanaraq onları gələcəkdə azad Azərbaycanın idarə olunmasına hazırlamaq niyyətində idi.

1943-cü ilin noyabrında Düdənginskinin başçılığı altında Berlində Azərbaycan Milli Birlik Məclisi tərəfindən Azərbaycan Qurultayı keçirildi. Bu, əslində həmin dövrdə əsirlik həyatı yaşayan azərbaycanlılar və mühacirətdə olan soydaşlarımız tərəfindən birgə keçirilən ilk qurultay idi.

Qurultay milli marşımız ilə başlandı. Qurultayın döyünən ürəyi isə belə demək mümkünsə, Əbdürəhman Düdənginski idi. O, qurultaydakı çıxışında uzaqgörənliklə: “Azərbaycanı azərbaycanlılar idarə etmiş və yenə onlar idarə edəcəkdir”,- dedi.

Çıxışlardan sonra qurultay iştirakçıları tərəfindən 5 maddədən ibarət qərar qəbul edildi. Həmin maddələrdə bolşevizmin məhv edilməsi və Qafqaz birliyinə daxil olan müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması əsas məqsədlərdən biri kimi qarşıya qoyulmuşdu. Qurultayın bir əhəmiyyəti də Azərbaycan işğal ediləndən sonra ilk dəfə iclas zalında ay-ulduzlu bayrağımızın dalğalanması oldu. Qurultayda bolşeviklər tərəfindən türk adının azərbaycanlı adı ilə əvəz olunmasına da etiraz səsləri ucaldıldı və toplantı iştirakçıları Anadolu türkləri ilə özlərinin səhv salınmaması üçün millətimizin adını Azəri türkü adlandırdılar. İştirakçılar Azərbaycanın yenidən müstəqilliyinə qovuşması üçün şirin canlarından belə keçməyə and da içdilər.

Fətəlibəyli-Düdənginskinin milli vətənpərvərlik ruhundakı çıxışları və Azərbaycanın yenidən azad olunması üçün gecə-gündüz bilmədən çalışması Məmməd Əmin Rəsulzadə də xoş təəssürat oyatmışdı. O, Əbdürəhman bəy ilə ilk görüşündən sonra: “Hərarətli və anlayışlı bir əsgərlə qarşılaşdım”,- demişdi.

Azərbaycanda ilk demokratik cümhuriyyətin rəhbəri Əbdürəhman bəyin milli qeyrətindən, bu yolda apardığı mübarizəsindən çox razı qalmış və: “Məndə onunla (Düdənginski ) görüşdən sonra gələcəkdə ay-ulduzlu bayrağımızın etibarlı əllərdə olacağına inam daha da artdı. Belələri ilə fəxr etmək olar”-deyə qürurla söyləmişdi. O, daha sonralar Türkiyədə keçirilən Düdənginskinin xatirəsini yadetmə mərəsimindəki çıxışında Azərbaycan Milli Birlik Məclisinin yaradılması və eyni zamanda ona Almaniya rəhbərliyinin münasibəti haqqında belə demişdi:

“Milli Azərbaycan Komitəsi ( Məclisi) nasist alman məqamlarına məramını anlada bilmədi. Hitler “heç bir komitə istəmirəm” demiş... milli legionlarla ordu qərargahı arasında... rabitə vəzifəsini aparan məhdud... “Rabitə heyəti” qurulmasını istəmişdi. Azərbaycan Rabitə heyətinin başına da mərhum Fətəlibəyli gətirilmişdi. İş bu şəkil alınca, mayor Fətəlibəyliyə müvəffəqiyyətlər təmənna edərək, fəaliyyət sahəsindən çəkilmiş və milli əsaslarımıza sadiq olduğu müddətcə, onu mənən dəstəkləyəcəyimizi vəd etmişdik”.

Beləliklə, Rəsulzadə Düdənginskinin fəaliyyətinə böyük qiymət vermiş və onun apardığı milli azadlıq mücadiləsini dəstəkləmişdi. Bütün bunlar da Əbdürəhman Düdənginskinin milli ideallarımıza sadiq olduğunu, vətənimizin azadlığı üçün “of” belə demədən canından keçməyə hazır qəhrəmanlarımızdan biri olduğunu göstərir

Əbdürəhman Fətəlibəyli əslən azərbacanlı olmayan digər insanlar arasında da böyük hörmətə malik idi. Bunu milliyətcə çeçen olan və həmin dövrdə Almaniyada yaşayan, sonralar məşhur tarixçilərdən biri kimi tanınacaq Əbdürəhman Avtorxanovun öz adaşı Əbdürəhman Düdənginski haqqında söylədikləri də bir daha sübut edir. Əbdürrəhman Avtorxanova Düdənginski haqqında yazır: “Hardasa 1943-cü ilin ortalarında Berlində Vermaxtın Ali Komandanlığının (OKV) qəbulunda qafqazlı görkəmində, Sovet hərbi əsiri zabiti formasında olan (xarici görkəmindən hiss edilirdi ki, düşərgədən yenicə azad olunub) bir nəfərlə qarşılaşdım. Qəbul otağında adamlar çox idi və bir qədər tərəddüddən sonra ona yaxınlaşıb qafqazlı olub-olmadığını soruşdum. Gözlənilməz sualdan səksəndi və cavab vermək əvəzinə eyni sualla da mənə müraciət etdi. Mən özümü təqdim etdim. O da dedi ki, keçmiş Sovet ordusu mayoru, azərbaycanlı Abo Düdənginskidir. Həmin vaxtdan bizim dostluğumuz başladı. İnanıram ki, Abonu ömründə bir dəfə görən şəxs bu qeyri-adi insanı heç zaman unuda bilməz. Onun şəxsi ünsiyyəti, şahzadəliyi, çətinliyə düşən bir şəxsə köməyə gəlməsi hamını heyran edirdi”.

Bir sözlə, Əbdürəhman damarlarında əsl türk qanı axan, insanlarla dil tapmağı sevən, mərd, hamıya yardım əli uzatmağı sevən bir tikəsini belə heç kimsədən əsirgəməyən alicənab bir insan idi.

Zaman.-2012.-29 iyun.-S.7.