Bəkir Çobanzadə - Türkün nəğməkar şairi və dilçi alimi (1)

Dəyişmə, muradın millətsə sənin, Vətənə, torpağa xidmətsə sənin. Görsən ki, dəyişmiş el-oba bütün, Bir parça çörək, ya isti yer üçün. Sən sürün, yenə də dəyişmə ancaq, Sonda qalibiyyət sənin olacaq.

Bu sözlər ötən əsrin Azərbaycan-Krım tatarları, eləcə də türk dünyasının görkəmli dilçi alimi, şair və yazıçısı Bəkir Çobanzadəyə məxsusdur. Tanınmış dilçi alim olduğunu bir kənara qoysaq, onda onu həm də XX əsrin ilk 30 ilində ürəkləri titrədən kövrək və incə şeirləri ilə türk-islam dünyasını həmrəyliyə çağıran türk dünyasının Homeri adlandırmaq olar. Türk dünyasının böyük oğlu Mehmet Akif Ərsoy kimi istiqlal ruhu Bəkir Çobanzadənin də canına, qanına elə hopmuşdu ki, o bu yolda özünü fəda etməkdən belə çəkinməyərək, repressiya illərində ölümü ilə türk dünyası ilə bütövləşdi, birləşdi.

O, həm də XX əsr türk dünyasının ən böyük dilçi alimlərindən biri idi. Təsadüfi deyil ki, filologiya elmləri doktoru Ramiz Əskər ötən həftə “Azadlıq” radiostansiyasına verdiyi müsahibəsində Bəkir Çobanzadənin türk dünyası qarşısındakı xidmətlərini görkəmli dilçi alimlər Mahmud Kaşğarı və Mirzə Kazım bəylə müqayisə edərək: “O, bizim tarix boyu var olan üç məşhur dilçimizdən biridir. Birincisi, min il əvvəl parlayan Mahmud Kaşğari, ikincisi, bir neçə dəfə Rusiya Elmlər Akademiyasının Demidov adına mükafatını alan Mirzə Kazım bəy, üçüncüsü isə Bəkir Çobanzadədir”,- deyib

Bəkir Vahab oğlu Çobanzadə 1893-cü ildə Krımdakı Tavrida vilayəti Simferopol qəzasının Qarasubazar şəhərində anadan olub. Atası onu elmli, savadlı bir gənc kimi görmək istəyirdi. Ona görə də o, balaca Bəkiri oxutmaq üçün Qarasubazardakı Rüşdiyə ibtidai məktəbinə qoydu. Balaca Bəkir məktəbdə qeyri-adi istedadı ilə seçilirdi və buna görə də müəllimlərin sevimlisinə çevrilmişdi. Müəllimləri onun haqqında: “Olduqca şirin və incə ruhlu, həssas, istedadlı bir uşaqdır, tez-tez xəyala dalmağı sevir, sanki nəyi isə axtarır, nə haqqındasa düşünür. Gələcəkdə ondan tanınmış bir adam çıxacaq”,-demişdilər. Amma həmin dövrdə heç kim bilmirdi ki, oxuyub-yazmağı öyrəndiyi gündən bu balaca oğlan mehrini ədəbiyyata salaraq şeir yazır. Təsadüfi deyil ki, “Anan qayda” (“Anan harada”) adlı ilk şeiri də 1913-cü ildə İstanbulda yayımlanan “Yaş tatar yazıları” (“Gənc tatar yazarları”) məcmuəsində dərc olundu. Bəkirin istedadından xəbər tutan Krımdakı xeyriyyə qurumlarından biri təhsilini davam etdirə bilməsi üçün onu öz xərci ilə İstanbuldakı Sultaniyyə (Qalatasaray) liseyinə göndərdi. Bu məktəbdə oxuduğu illər Bəkirin gələcək həyat yolunun müəyyənləşməsində, onun siyasi cəhətdən püxtələşməsində, onda milli ruhun oyanamasında böyük rol oynadı. O bu məktəbdə istər ədəbi-bədii, istərsə də siyasi baxımdan yetkin, millətini ürəkdən sevən bir şəxsiyyət kimi formalaşdı. Liseydə oxuduğu illərdə Bəkir İstanbuldakı “Krım tatar” tələbə cəmiyyətinə üzv oldu. Bu cəmiyyətin əsas vəzifələrindən biri İstanbulda təhsil alan tatar gənclər arasında milli oyanışı təbliğ etmək, əsarət altında olan vətənlərini daha da sevdirmək, onları istiqlal uğrunda mübarizələrə hazırlamaq idi. Bu isə mənsub olduğu millətə bütün varlığı ilə bağlı olan Bəkirin istəklərinə və arzularına cavab verirdi. Amma İstanbulda liseyi başa vurmaq Bəkirə nəsib olmadı. Belə ki, 1914-cü ilin yayında I Dünya müharibəsinin başlaması ilə əlaqədar Bəkir təhsilini yarımçıq qoyaraq Krıma dönməyə məcbur oldu. Amma onda oxumaq hissi çox güclü idi. Ona görə də təhsilini Odessa şəhərində rus dilində davam etdirdi.

Qədim türk-hun eli Macarıstanda

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, hələ uşaqlıq yaşlarından şeir yazmağa başlayan Bəkirin sinəsində mənsub olduğu millətə, soykökünə böyük məhəbbət vardı. İstanbulda oxuduğu illərdə öz soykökünün tarixini dərindən araşdıran Bəkir müxtəlif ləhcələrdə danışan türk xalqları ilə yaxından tanış olmuşdu. O, əksər türk ləhcələrində danışa bilirdi. Bu da Bəkirin gələcəkdə məşhur dilçi alim kimi formalaşmasında xüsusi rol oynadı. 1915-ci ildə o, İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsinə daxil oldu. Türk dili ləhcələrinə sonsuz marağı Bəkiri 1916-cı ildə Budapeştə gətirib çıxardı. O burada Budapeşt Universitetinin Şərq dilləri bölümündə təhsil almağa başladı. Bəzi məlumatlara görə, onun Budapeştə getməsində İstanbulda çalışan macar professor Lipot Masonyinin xüsusi rolu olub. Dilçi alim, professor Vilayət Quliyev türk dünyasının bu böyük oğlunun Budapeşt həyatı ilə bağlı belə yazır: “Tarixinə və incəliklərinə Macarıstan paytaxtında yiyələndiyi türk dili Çobanzadənin yalnız elmi deyil, poetik irsinin də əsas mövzusu idi... Böyük həmvətəni İ. Qaspralının əsasını qoyduğu “türk birliyi” ideyası da Bəkir Çobanzadənin fikir və düşüncələrinə daha çox həyatının Budapeşt dövründə hakim kəsilmişdi. Burada, bir tərəfdən, Avropa mədəniyyətinin təsiri, digər tərəfdən isə, türk millətlərinin düşdüyü acınacaqlı vəziyyəti daha dərindən anlaması nəticəsində o, mədəni və siyasi müstəqilliyi uğrunda ardıcıl mübarizə aparan Macarıstanı türk elləri üçün örnək saymağa başlamışdı”. (Vilayət Quliyev “525-ci qəzet”, 30 oktyabr, 2010)

Macarıstanda təhsil aldığı illərdə o, adıçəkilən ölkədə yaşayan bir çox tanınmış siyasi xadimlərilə görüşmüş və onlara əsarətdə olan türk elləri, o cümlədən Krım tatarları barədə geniş məlumat vermişdi. Qısa müddətdə macar dilini mükəmməl öyrənən Bəkirzadə müəllimlərinin sevimlisinə çevrilmişdi. Onun istedadını xüsusi qiymətləndirən müəllimləri gənc Bəkirin Budapeştdə qalaraq Şərq dilləri üzrə kadrlar hazırlanmasında iştirak etməsini istəyirdilər. Qürbətdə Vətən eşqi ilə çırpınan Bəkir isə yenidən Vətənə qayıtmaq arzusu ilə alışıb yanırdı. Lakin onun Vətənə qayıtmağa pulu yox idi. Ona görə də bir müddət Budapeştdə qalmalı oldu. Çobanzadə Macarıstan paytaxtında nəşr olunan “Şərq” qəzetində milli, ədəbi məqalələrlə çıxış edirdi. Burada bir mühüm faktı xatırlatmaq yerinə düşər. Bu da Bəkirin vətəndən uzaqlarda “Ana dilim” adlı şeirini yazmasıdır. Bu şeir Çobanzadənin ana dilinə bütün varlığı ilə bağlı olmasının bariz nümunəsi idi. Bəkir Çobanzadə “Ana dilim” adlı şeirində yazırdı:

Mən səni Krımda, Kazanda duydum

Qəlbim qaynayanda, daşand

duydum.

Bilmirəm, türkdür, ya tatardır adın,

Amma çox şirinsən! Şirindir dadın...

(Şeiri Azərbaycan türkcəsinə Vilayət Quliyev uyğunlaşdırıb).

Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, Çobanzadə Budapeştdə bir vaxtlar Macarıstan hökumətində maarif naziri vəzifəsində işləyən, vəzifəsindən ayrılandan sonra isə siyasi partiyalardan birinə rəhbərlik edən Qraf Albert Ayoni ilə yaxından tanış idi. Aralarında tez-tez türk ellərindəki siyasi, ictimai, mədəni vəziyyət barədə fikir mübadiləsi olardı. Bəkir Çobanzadənin türk elləri barədə söylədikləri və danışdıqları Albert Ayonini çox duyğulandırmışdı. Ayonini türk ellərində siyasi oyanışın gec getməsi, Bəkiri isə Macarıstanda türk elləri ilə məşğul olan bir qurumun olmaması narahat edirdi

Budapeşt həyatı Bəkir Çobanzadəni vəziyyətdən çıxış yollarını axtarmağa məcbur etmişdi. Bu gün müstəqilliyini əldə edən türk dövlətləri üçün xüsusi önəm daşıyan ümumtürk tarixinin və ümumtürk ədəbiyyatının yaradılması ideyası hələ 1916-1918-ci illərdə Bəkir Çobanzadə tərəfindən gündəmə gətirilmişdi. Bəkir Çobanzadə yazırdı: “Bizdə tədris kitabı olmaq üzrə üç cilddən ibarət bir ədəbiyyat tarixi yazılmalıdır. Birinci cilddə ən əski türk-tatar ədəbiyyatından, yəni türk-tatarların müştərək ədəbiyyatından, digər iki cildin birində türk-Osmanlı, o birində isə cağatay, özbək, qazan və krım xalq ədəbiyyatlarından bəhs edilməlidir”.

Onu da deyək ki, Çobanzadə o dövrdə digər türk elləri ilə müqayisədə Azərbaycan ədəbiyyatı ilə az tanış idi. Ona görə də ölkəmizin türk dünyasında tutduğu yeri, istər ədəbi, istərsə də siyasi baxımdan türk xalqları arasında körpü rolunu oynamasını yetərincə qiymətləndirə bilməmişdi.

1917-ci ildə Rusiyada baş verən dövlət çevrilişi Macarıstanda yaşayan Bəkirdə də əsarətdə yaşayan türk ellərinin tezliklə öz müstəqilliklərinə qovuşacağına ümidlər yaratmışdı. O, bolşeviklər tərəfindən həyata keçirilən dövlət çevrilişindən bir il sonra yazırdı: “Krım, Qafqaz, Kazan, Türküstan və Sibirdə təşəkkül tapan cümhuriyyətlərin hamısı tatarların əlindədir”

Tatar deyəndə Çobanzadə Çar Rusiyasında yaşayan bütün türk xalqlarını nəzərdə tuturdu. Bu da əsassız deyildi. Kazan həmin dövrdə nəinki Krım və Tatarıstan türkləri, həm də Sibir və Orta Asiya türkləri üçün mədəni, siyasi bir mərkəz rolunu oynayırdı. Birinci Dünya müharibəsi ilə əlaqədar siyasi və iqtisadi baxımdan olduqca təlatümlü bir həyat keçirən Macarıstanda yaşamaq olduqca çətin və təhlükəli idi. Müharibədə məğlubiyyətə uğrayan Avstriya-Macarıstan imperiyası dağılmağa başlamışdı. Ölkədə inqilabi vəziyyət əmələ gəlmişdi. Buna baxmayaraq, Bəkir Çobanzadə Budapeşt Universitetinin tarix-filologiya fakültəsində ixtisasına uyğun olaraq, türk, ərəb və macar filologiyasını araşdıraraq, sona çatdıra və doktorluq dissertasiyasını müdafiə edə bildi. Doktorluq işi (“Kodeks Kumanikus”) 1303-cü ildə venesiyalı missionerlər tərəfindən qələmə alınan kuman mətnlərinə - qədim qıpçaq dili abidəsinə həsr olunmuşdu.

Dissertasiyanı müdafiə edəndən sonra onu Lozanna Universitetində işə dəvət etdilər. Eyni zamanda Budapeşt Universitetində onu saxlamaq istəyirdilər. Ancaq Çobanzadə vətən üçün darıxırdı. Ona görə də bir müddət sonra İstanbula qayıda bildi. Oradan isə Krıma - Ağməscidə gələn Çobanzadə məktəblərin birində tatar dili və ədəbiyyatı müəllimi işləməyə başladı.

Zaman.-2012.-8-9 mart.- S.14.