Bəkir Çobanzadə - türkün nəğməkar şairi və dilçi alimi (2)

Çobanzadəni həbs etmək üçün əsas tapılmamasına baxmayaraq, onun hər addımı yenə də nəzarətdə saxlanılmaqda idi. Çobanzadəyə qarşı həmin dövrdə rejim tərəfindən təxribat maşını işə salınmışdı. Xüsusi xidmət orqanlarının tapşırığı ilə mətbuatda Bəkir Çobanzadənin simasında düşmən obrazı yaradılmaqda idi.

Bəkirin Vətənə qayıtması olduqca təlatümlü bir vaxta düşmüşdü. Belə ki, 1918-1921-ci illər Krım bolşeviklərlə ağqvardiyaçılar arasında müharibə meydanına çevrilmişdi. Bəkir bu müharibədə tatarların gücsüz olduğunu hiss edirdi və ona görə də belə bir vəziyyətdə siyasi proseslərdə iştirak etmək məqsədəuyğun deyildi. Bunu nəzərə alan Bəkir müəllimlik fəaliyyətini davam etdirdi. Ancaq o inanırdı ki, Krım tatarları hökmən öz müstəqilliklərinə qovuşacaq və yüz illər bundan əvvəl itirdikləri dövlətçilik ənənələrini bərpa edəcəklər. 1921-ci ildə bolşeviklər qızğın döyüşlərdən sonra Krımı ağqvardiyaçılardan təmizləyərək yarımada üzərində nəzarəti bərpa etdilər. Bunun ardınca Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının yaradılması elan edildi. Bəkir Çobanzadə isə Muxtar Respublika İcraiyyə Komitəsinin üzvü seçildi. O, Krım Maarif Komissarlığında Tatar dili və ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri oldu (1920-1922), eyni zamanda ali məktəblərdə, elmi-tədqiqat institutlarında çalışdı. Çobanzadə həmin dövrdə Krım universitetində Şərq fakültəsinin professoru kimi işə dəvət edildi. O, burada krım-tatar dili və ədəbiyyatından mühazirələr oxuyurdu. Yorulmadan gecəli-gündüzlü xalqının rifahı, tatarların siyasi-mədəni oyanışına nail olmaq üçün çalışan Çobanzadənin bu fəalliyyəti bolşeviklərin diqqətini cəlb etdi. Onu 30 yaşında Krım Universitetinin rektoru vəzifəsinə təyin etdilər. Bu yaşda böyük bir universitetin rektoru olmaq hər kəsin nəsibi deyil. Amma Çobanzadə Danko kimi vətənini, millətini qaranlıqlardan azadlığa çıxarmaq üçün çalışan, bu yolda ürəklərini məşəl edən insanlardan idi. Həmin dövrdə Çobanzadənin özünü məşhur bir türkoloq-alim kimi sübut etməsi ona yeni bir şöhrət gətirmiş və bütün türk ellərində tanınmasına səbəb olmuşdu. Məşhur dilçi alimin sorağı Azərbaycana da gəlib çatmışdı. Ötən əsrin 20-ci illərində Azərbaycanda yeni, latın əlifbasına keçidə hazırlıq gedirdi. Belə bir vəziyyətdə bu işdə latın qrafikasının üstünlüklərini həm elmi, həm də nəzəri cəhətdən sübut edən, bu prosesi dəstəkləyən məşhur bir türkoloqa ehtiyac vardı. Belə bir türkoloq isə Bəkir Çobanzadə oldu. Azərbaycan Xalq Maarif Komissarı işləyən S. Ağamalıoğlu onu ölkəmizə dəvət etdi. Əvvəlcə, Çobanzadə tərəddüd etdi. Çünki o, Macarıstan və Peterburq universitetləri tərəfindən də işə dəvət edilmişdi. Amma türk ellərinə olan məhəbbəti onu Ağamalıoğlunun dəvətini qəbul etməyə həvəsləndirdi. O, Bakıya gələn kimi Azərbaycanda yeni Əlifba Komitəsinin sədri, Yeni Türk Əlifbası Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin rəhbəri təyin edildi. Çobanzadə dərhal fəaliyyətə başlayaraq, Orta Asiyada, Tatarıstanda, Başqırdıstan və Krımda latın əlifbasına keçidlə əlaqədar iş aparmağa başladı. O, həmin dövrdə bütün türk respublikalarında və muxtar cümhuriyyətlərində eynihərfli latın əlifbasının qəbuluna nail olmaq istəyirdi. Həmin dövrdə Çobanzadə: “Yeni latın əlifbası elə hazırlanmalıdır ki, Krımda, Kazanda, Daşkənddə, Bakıda, İstanbulda və ya Sibirdə yaşayan türklər asanlıqla onun vasitəsilə bir-birilərini başa düşə bilsinlər,”-demişdi. Ona görə də tez-tez əlifba komissiyasının sədri kimi türk respublikalarına səyahətə çıxır və dilçi türkoloq alimlər qarşısında bu mövzuda mühazirələr oxuyurdu. O bu məqsədlə Bakı, Daşkənd, Fərqanə və Buxara ali məktəblərində türkologiyanın ayrı-ayrı problemlərinə dair diskussiyalar təşkil etmişdi. Çobanzadə həm də Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə rəhbərlik edərək, ölkəmizdə türkoloq kadrların hazırlanmasında fəallıq göstərirdi. Bu illərdə o həm də Britaniya və Ərdəbil nüsxələri əsasında Xətai divanının müqayisəli mətnini hazırlamışdı. 1926-cı ildə keçirilən Ümumittifaq Türkologiya Qurultayının təşkilində fəal iştirak edən Çobanzadə yeni latın əlifbasının hazırlanmasına öz töhfəsini verdi. Onun türk xalqlarının vahid əlifbaya keçməsi uğrunda apardığı mübarizə SSRİ xüsusi xidmət orqanlarının da diqqətini cəlb etmişdi. Onun hər addımı diqqətlə izlənilirdi.

Rusiya xüsusi xidmət orqanları

Çobanzadədən şübhələnməyə başlamışdılar. Onlar Çobanzadənin əlifba islahatı adı altında pantürkist ideyalarını həyata keçirdiyini ehtimal edirdilər. Onun qızğın fəaliyyətini pantürkizm kimi qiymətləndirirdilər. Amma onu həbs etmək üçün əsas tapa bilmirdilər. İş o yerə çatmışdı ki, həmin dövrdə Azərbaycan Xalq Daxili İşlər Komissarı işləyən Y. D. Sumbatov-Topuridze 1935-ci ilin sonunda Moskvaya yazmışdı ki, Çobanzadənin hər addımını izləyirlər, lakin onu həbs etmək üçün əllərində hər hansı bir əsas yoxdur. Çobanzadə izləndiyini hiss etsə də, fəaliyyətini davam etdirirdi. Çünki təmiz idi və rejimə özünü həbs edirmək üçün əsas verməmişdi. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, Çobanzadə 1924-1929-cu illərdə Azərbaycan Baş Elmi İdarəsində Terminologiya Komitəsinə rəhbərlik etmiş, eyni zamanda Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində kafedra müdiri, dekan vəzifəsində çalışmışdı. 1928-ci ildə isə onun fəaliyyətini nəzərə alaraq, Moskvada Şərq Xalqları İnstitutunun həqiqi üzvü seçdilər. O, 1929-1935-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspirantura şöbəsinin müdiri işləmiş, SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin (1932), SSRİ EA Azərbaycan filialının (1935) həqiqi üzvü seçilmişdi. Çobanzadənin şöhrəti tədricən xarici ölkələrə də yayılmaqda idi. 1935-ci ildə onu Paris Dilçilik Cəmiyyətinin üzvü seçdilər. Bu müstəvidə də türkoloq alim və şair kimi Sovet Şərqində yaşayan türk xalqlarının bədii ədəbiyyatının, müasir ədəbi prosesin nəzəri problemlərinin tədqiqinə və dil tarixinin yaranmasında təqdirəlayiq töhfələrini verdi. O, bir sıra monoqrafik əsərlərlə yanaşı, “Türk dilinin metodikası” (1932), “Elmi qramerin əsasları” (1932) kitablarını hazırlamış, mətbuatda müntəzəm olaraq elmi məqalələrilə çıxış etmişdi.

Qeyd etdiyimiz kimi, Çobanzadəni həbs etmək üçün əsas tapılmadığına baxmayaraq, onun hər addımı yenə də nəzarətdə saxlanılmaqda idi. Amma Çobanzadəyə qarşı həmin dövrdə rejim tərəfindən artıq təxribat maşını işə salınmışdı. Xüsusi xidmət orqanlarının tapşırığı ilə mətbuatda Bəkir Çobanzadənin simasında düşmən obrazı yaradılmaqda idi. Bu işdə, xüsusilə, Mikayıl Rəfili daha çox canfəşanlıq göstərirdi. Rəfili 1930-cu ildən başlayaraq, müxtəlif mətbu orqanlarında dərc etdirdiyi məqalələrində Çobanzadəni türk casusu, inqilabın əleyhdarı olan burjua nümayəndəsi adlandırırdı. Sonra onun bu kampaniyasına Mustafa Quliyev və Osman Əfəndizadə da qoşuldular. “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında Mustafa Quliyev və Osman Əfəndizadə Çobanzadəyə iftiralar ataraq, onu xalq düşməni kimi qələmə verirdilər. Həmin dövrdə gənc Mehdi Hüseyn isə heç bir əsas olmadan Çobanzadəni Trotskinin tərəfdarı adlandıraraq, onun cəmiyyətdən təcrid olunmasını tələb edirdi. Halbuki Çobanzadənin trotskiçilərlə heç bir əlaqəsi yox idi. Bütün bunlara səbirlə dözən Çobanzadə haqq-ədalətin yerini tapacağına inanırdı. 1935-ci ildə bir müddət Çobanzadəni, belə demək mümkünsə, unutdular. Ona artıq əvvəlki kimi mətbuatda hücumlar etmirdilər. Ona görə də təhlükənin sovuşduğunu düşünən Bəkir Çobanzadə rahat nəfəs almağa başladı. Lakin hər vasitə ilə onu həbs etməyə çalışan SSRİ xüsusi xidmət orqanları, nəhayət ki, bunun üçün “əsas” tapa bildilər. Belə ki, həmin dövrdə SSRİ xüsusi xidmət orqanları Leninqrad Dövlət Universitetinin professoru, Azərbaycanın elmi dairələri ilə yaxından əlaqədə olan, həmçinin respublikamız üçün milli kadrların hazırlanmasında xüsusi xidmətlər göstərmiş Boris Tixomirovu həbs etdilər. Onun həbsinə səbəb Leninqrad şəhərində məsuliyyətə cəlb olunmuş əksinqilabçı trotskiçilərdən Qarber, Zeydel və başqalarının verdikləri ifadələr olmuşdu. İstintaqı aparan leytenant Şer bunu əsas tutaraq, Azərbaycan SSR XDİK DTİ-nin istintaq şöbəsinin rəisi Gerasimova yazmışdı ki, həbs edilən B. N. Tixomirov trotskiçi-zinovyevçi təşkilatının üzvüdür.

Bu isə dolayısilə Azərbaycanda Tixomirovla əlaqədə olan şəxslərin həbs edilməsinə başlanılması barədə işarə idi. Tixomirov Azərbaycanda daha çox Ruhulla Axundovla isti münasibətlərdə idi. Onu da deyək ki, Tixomirov, əvvəlcə, istintaq zamanı özünə qarşı irəli sürülən ittihamların böyük əksəriyyətini rədd etdi. Lakin sonra o öz “günah”larını boynuna aldı. Buna səbəb isə, şübhəsiz ki, Tixomirova həbsxanada verilən işgəncələr olmuşdu. Bu işgəncələrə dözməyən Tixomirov istintaqa verdiyi ifadələrində trotskiçilərlə əlaqədə olduğunu və millətçi təşkilatlanmada mühüm rol oynayan Ruhulla Axundov və Çiçilkalovla sıx əlaqələr saxladığını “etiraf” etmişdi. Bu əsasda da Ruhulla Axundov həbs edildi.

Zaman.-2012.-10-12 mart.- S.12.