Bəkir Çobanzadə - türkün nəğməkar şairi və dilçi alimi (3)

İstintaq zamanı isə Ruhulla Axundovu pantürkist olduğunu və hökumət əleyhinə iş apardığını bildirməyə məcbur etdilər. Halbuki Ruhulla Axundov bolşevikləri Azərbaycana dəvət edən və 1918-1920-ci illərdə mövcud olan müstəqil cümhuriyyətimizin devrilməsində önəmli rol oynayan şəxslərdən biri idi.

Vaxtilə onun bu satqınlığını bağışlaya bilməyən M.Ə.Rəsulzadə Ruhulla Axundovun üzünə: “Sən bizi satdın, səni də bizi satdığın bu rejim özü güllələyəcək”,-demişdi. Necə deyərlər, Ruhulla Axundovun pantürkist olması gülünc təsir bağışlayırdı. Amma Mircəfər Bağırov onun simasında özünə qarşı təhlükəli bir rəqib görürdü. Ona görə də Ruhulla Axundovun hakimiyyət uğrunda gedən mübarizənin qurbanı olduğu şübhə doğurmur.

Həbs edilən Ruhulla Axundovdan isə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən “pantürkist” təşkilatın rəhbərlərindən birinin Çobanzadə olması barədə ifadə alındı.

Başı üzərində dolaşan ölüm küləklərindən xəbərsiz olan Bəkir Çobanzadə isə 1937-ci ilin yanvar ayında Kislovodskda “Qornyak” sanatoriyasında dincəlirdi. Yanvarın 28-də xüsusi xidmət orqanları əməkdaşları Bəkir Çobanzadəni elə sanatoriyada da həbs etdilər.

Onu Bakıya gətirərək, dindirməyə başladılar. Çobanzadəyə qarşı pantürkist təşkilatlar yaratmaq və onlara rəhbərlik etmək iddiası qaldırılmışdı. Əvvəlcə Çobanzadə bütün bu ittihamları rədd etdi. Amma onu da ağır, qeyri-insani işgəncələrə məruz qoymuşdular. Ümumiyyətlə, onu 32 dəfə dindirmişdilər. Hər dəfə dindirilərək, kameraya qaytarıldıqdan sonra Çobanzadə daha dəhşətli işgəncələrə məruz qalırdı. Aydın məsələ idi ki, o uzun müddət bu işgəncələrə davam gətirə bilməyəcək. Elə də oldu. Növbəti dindirilmə zamanı Çobanzadə 1926-cı ildən əksinqilabi fəaliyyətlə məşğul olduğunu və Krım milli firqəsini yaradaraq, ona başçılıq etdiyini, bununla bağlı Müsavat Partiyası ilə danışıqlar apardığını “etiraf” edir. O, özünün rəhbərliyi ilə iki qrup yaradıldığını və birinci qrupa azərbaycanlı ziyalıların, o cümlədən Cabbar Məmmədzadə, Qarabağlı, Fərhad Ağazadə, Qulam Ələkbərli, Əhməd Seyidov, Əlisəbri Qasımov, Əbdülkərim Əfəndizadə, Abdullayev, Salman Mümtaz, Baba Əsgərov, İsmayıl Abbasov, Əmirxanov, İsmayıl Əlizadə, Əli Sultanlı, Feyzulla Qasımzadə, Kitinayevin daxil olduğunu söylədi. O, Krım tatarlarından ibarət ikinci qrupu da yaradaraq, onlara rəhbərlik etdiyini bildirir. Ancaq iş bununla bitmir. Çobanzadə sonralar Azərbaycan ziyalılarından ibarət daha iki millətçi qrup yaradıldığını və onlardan birinə İsmayıl Hikmətin, digərinə isə tarixçi alim Əziz Qubaydullinin rəhbərlik etdiyini “etiraf” edir.

Onu da deyək ki, sonradan “yaradılan” iki qrupda Azərbaycan ziyalılarının ən görkəmli nümayəndələrinin, Atababa Musaxanlı, Hənəfi Zeynallı, Cabbar Əfəndizadə, Abdulla Tağızadə, Xalid Seyid Xocayev, Mikayıl Müşfiq, Əli Hüseynzadə, Mikayl Rzaquliyev, Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Surxay Yusupov, Abdulla Şaiq, Ə.Salamzadə, Ağamir Məmmədov, A. Bukşpan, M. Bayramov, V. Xuluflu, Qara İsmayılov, Ələsgər Ələkbərov, Mövsüm Salamov, H. Biləndərli və digərlərinin adları vardı... Nəhayət işgəncələrlə sonradan Çobanzadəni Kazan tatarlarından ibarət daha bir millətçi təşkilatın yaradıldığını və ona da tarixçi alim Əziz Qubaydullinin rəhbərlik etdiyini etiraf etməyə məcbur edirlər. Bu siyahıda olanlar xüsusi xidmət orqanları tərəfindən Çobanzadəyə etiraf etməsi üçün öncədən təqdim edilmişdi. Onlardan çoxunu Çobanzadə ümumiyyətlə tanımırdı. Amma xüsusi xidmət orqanları məhv etmək istədikləri adamların pantürkist qruplarda olmaları barədə Çobanzadəni yalan ifadə verməyə məcbur etmişdilər. Bundan sonra adları çəkilən “qruplar”a daxil olanların kütləvi həbsi başlandı və bu yolla SSRİ-də məşhur türk ziyalılarının hamısı həbs edilərək güllələndi.

Bolşevik rejimi Çobanzadədən istədiyini alandan sonra onunla haqq-hesabı çürütmək qərarına gəldi. 1937-ci il oktyabr ayının 11-13-də Ali məhkəmənin hərbi kollegiyasının 3 nəfər əməkdaşının iştirakı ilə məhkəmə prosesi keçirildi. Oktyabr ayının 12-də Çobanzadəni dindirdilər. Oktyabrın 13-də isə 15-20 dəqiqə davam edən məhkəmədə Çobanzadə haqqında ölüm hökmü çıxarıldı. Rəsmi məlumatlara görə, onu güllələyiblər. Beləcə, Azərbaycan filologiyasına, bütünlükdə çağdaş türkologiya elminə böyük töhfələr vermiş Azərbaycan-Krım tatar aliminin Budapeştdən başlayan ömür yolu Bakıda türk və insanlıq düşmənlərinin əli ilə qəddarcasına qırıldı...

Ancaq bu böyük türkşünas alimin və əsarətdə olan türk dünyasının istiqlal şairinin dəfn edildiyi yer məlum deyil. Çobanzadə güllələnəndən sonra onun həyat yoldaşı, Bakı opera teatrının aktrisası Ruqiyə Qireyevna Abdulina da həbs olundu. Ona 8 il iş verərək islah əmək koloniyasına göndərdilər.

Rejim Çobanzadədən qorxurdu

Ötən əsrin 20-50-ci illərində SSRİ-yə rəhbərlik edən və başdan ayağa türk düşməni olan İosif Stalin türk sözünə nifrət edirdi. Ona görə də müntəzəm olaraq SSRİ-də yaşayan türk xalqlarına qarşı soyqırımı, etnik təmizləmə siyasəti yeridirdi. Çobanzadə və onu dəstəkləyən türkoloq alim və tarixçilərin fəaliyyəti Stalini daim narahat edirdi. Bolşevik rejimi Çobanzadədən daha çox qorxurdu. Çünki türk dünyasında böyük hörmətə malik olan Çobanzadə qısa müddətdə xarici ölkələrdə də məşhur dilçi alim kimi tanınmağa başlamışdı. Bir sözlə bolşevik rejimi Çobanzadəni özü üçün təhlükəli adam sırasına daxil etmişdi. Məsələnin bu tərəfinə diqqəti cəlb edən professor Ramiz Əskər Azadlıq radiostansiyasının Azərbaycan dili redaksiyasına verdiyi müsahibəsində: “Onu 1937-ci ildə güllələdilər. Üstündən 75 il keçir, hələ o səviyyədə dilçi yetişməyib. Bunun səbəbi nə idi?

Birincisi, o, bütün Avropa dillərini bilirdi-ingilis, fransız, alman, macar... Çobanzadə rusca, türkcə, ərəbcə, farsca bilirdi. Həm də, bu dilləri daim işlədirdi. İkincisi, o, Avropa təhsilli ilk türkoloqumuzdur. Macarıstanda yetişib, orada çox güclü məktəb var idi. Üçüncüsü, tale ona çox böyük zəka bəxş eləmişdi. O, dilçi alim doğulmuşdu və o sahəyə də düşdü. Bəkir Çobanzadə çox böyük adam idi. Sovet hökuməti də bunu gördü...Gördü ki, 1926-cı ildə keçirilən Türkoloji qurultayda Bəkir Çobanzadə necə canfəşanlıq edir, necə bütün nümayəndələri inandırır ki, türk dilləri hələ bir-birindən uzaq deyil, təcrid olunmayıb. Ayrı-ayrı ədəbi dil halına gəlməyib, bunları vahid orfoqrafik, sintaktik və s. bazada birləşdirmək olar. Bax, Sovet hökuməti bunu gördü, qeydə aldı və 1937-də onu yox elədi...

Çobanzadə yeni latın əlifbası qəbul olunanda, bütün türk dünyasını gəzirdi. Təbliğ edirdi əlifbanı, deyirdi qəbul edin, hamımızın əlifbası bir olacaq və s. Rejim bunu görürdü və türkçülüyə qarşı mübarizə aparırdı... Onu elə pantürkist-deyə damğaladılar. Guya Sovet hökumətini yıxacaqmış, türk respublikalarını ayırırmış, əksinqilabi təşkilat qurubmuş, hökumətə qarşı ideoloji təxribat, sabotaj aparırmış... beləcə güllələyirlər. Yalnız 20 ildən sonra bəraət aldı”-deyib.

Yeri gəlmişkən bir önəmli faktı da xüsusi qeyd etmək istəyirik. Bu da həmin dövrdə Moskvanın türk xalqlarını biri-birlərindən ayırmaq üçün latın əlifbasının əvəzinə onlara zorla kiril əlifbasını qəbul etdirmək planı ilə bağlı idi. Amma Çobanzadə kimi məşhur türkoloq alimlərin varlığı Moskvanın bu mənfur planını yerinə yetirməsinə mane olurdu. Ona görə də, Moskva müxtəlif bəhanələrlə Türk dünyasının qaymaqları hesab edilən ziyalıların hamısını məhv edirdi. Məhz 1937-ci ildə Çobanzadənin güllələnməsindən az sonra Moskva bir gecədə türk xalqlarının latın əlifbasından kirilə keçməsi barədə biabırçı qərar qəbul etdi.

“Mən adi çoban oğluyam”

Əslində bolşevik rejimi Çobanzadəni məhv etməklə onu daha da məşhurlaşdırmış oldu. XX əsr türk dünyasında onun qədər sevilən ikinci bir dilçi alim və istiqlal nəğməkarı tapmaq mümkün deyil. Təsadüfi deyil ki, tanınmış tədqiqatçı alim Abdulla Battal Taymas bu böyük insan haqqında “Çobanzadə beynində elm və mədəniyyət yükü, ürəyində türklük və yurd sevgisi daşıyan, misli-bərabərinə zəmanəmizdə az-az təsadüf olunan idealist ruhlu bir türk övladı idi”,-deyib.

Bəkir Çobanzadə haqqın rəhmətinə qovuşandan sonra onun haqqında əfsanələr yaranıb. Bu da onun nə qədər sevildiyini göstərir. Çünki yalnız xalq öz sevdiyi oğlu haqqında əfsanələr qoşur. Tarixboyu böyük şəxsiyyətlər, görkəmli insanlar haqqında həmişə əfsanələr yaranır və yayılır. Çobanzadə haqqında yayılan əfsanələrə gəlincə buna cavabı onun özü verib. Belə ki, o, özü və ailəsi haqqında “Bakinskiy raboçiy” qəzetində gedən məqaləsində “dədə-babadan çoban olmuşuq və 15 yaşıma qədər özüm də çoban olmuşam” deyib. (Şahnaz Kamalova: “74 il əvvəl qırılan alim ömrü və ya Bəkir Çobanzadə haqqında əfsanəyə bənzər gerçəklər” 525-ci qəzet 21.10.2011)

Bəlkə də, Çobanzadənin böyüklüyünün bir səbəbini də onun məhz sadə çoban ailəsindən çıxmasında axtarmaq lazımdır. Çünki, adətən, sadə, zəhmətkeş ailələrdə böyüyən, dünyaya gəldiyi ilk günlərdən canlı təbiətlə, sadə insanlarla təmasda olan, ruhən vətənin hər qarış torpağına, gülünə, çiçəyinə bağlı olan adamlarda Vətən, millət, torpaq sevgisi daha böyük olur, onlar bu ruhu yaşaya və yaşada bilirlər. Sadə çoban ailəsində dünyaya göz açan Bəkir Çobanzadə də belə böyük insanlardandır.

Zaman.-2012.-14 mart.- S.12.