Bəkir Çobanzadə - türkün nəğməkar şairi və dilçi alimi (4)

“Tarixinə və incəliklərinə Macarıstan paytaxtında yiyələndiyi türk dili Çobanzadənin yalnız elmi deyil, poetik irsinin də əsas mövzusu idi... Böyük əksəriyyətini Macarıstanda yazdığı şeirlərin əsas mövzusu isə vətən, ana dili, türk-tatar xalqlarının şanlı tarixi keçmişi və bu günkü acınacaqlı vəziyyətləri, maarif və tərəqqiyə çağırışla bağlı idi... Sonra həmin şerlərin coğrafiyası genişlənərək bütün islam Şərqini əhatə etmişdi.”

Adətən, Bəkir Çobanzadə haqqında danışarkən onun adını daha çox dilçi, türkoloq alim kimi çəkirlər. Amma Çobanzadə yaradıcılığında onun şeirləri və ədəbi-siyasi məqalələri xüsusi yer tutur. Yazımızın əvvəlində qeyd etdiyimiz kimi Bəkir Çobanzadəni, adətən, türk dünyasının istiqlal nəğməkarı Mehmet Akif Ərsoyla və Homerlə müqayisə edirlər. Çünki onun şeirlərinin hər misrasında türkün azadlıq ruhu gur çeşmə kimi püskürür. Müəllif özü bu barədə yazırdı: “Yetişdikcə şair olurdum. Şeirlərim öz mayasını tənha, yoxsul, başı dərdlər çəkən qazax ellərindən, ağır boyunduruq altında inləyən tatarların türkü və şərqilərindən alırdı”.

Bəkir Çobanzadənin yaradıcılığında bu amilə xüsusi diqqət yetirən professor Vilayət Quliyev yazır: “Tarixinə və incəliklərinə Macarıstan paytaxtında yiyələndiyi türk dili Çobanzadənin yalnız elmi deyil, poetik irsinin də əsas mövzusu idi... Böyük əksəriyyətini Macarıstanda yazdığı şeirlərin əsas mövzusu isə vətən, ana dili, türk-tatar xalqlarının şanlı tarixi keçmişi və bu günkü acınacaqlı vəziyyətləri, maarif və tərəqqiyə çağırışla bağlı idi... Sonra həmin şerlərin coğrafiyası genişlənərək bütün islam Şərqini əhatə etmişdi. “Yazdığı şeirlərinin birində Çobanzadə istedadlı, lakin heç kimin maraqlanmadığı və hamının gözü qarşısında düşdüyü ağır vəziyyətdə acı-acı ağlayan müsəlman uşağını yatan Şərqlə müqayisə etmişdi:

Bütün Şərq sərməstdir uyquda yatır,

Çubuğun sümürür, nəşəsin atır.

Keçirir həyatın miskin, həvəssiz

Bir uşaq ağlayır kənarda səssiz-

Müsəlman balası, islam çocuğu.

Keçmişi yalandır, bu günü bulud,

Sabahı nəm çəkmiş taxta bir tabut.

Bütün Şərq gömülür məzara diri,

Bir uşaq ağlayır bayaqdan bəri-

Müsəlman balası, islam çocuğu.

(Krım-tatar türkcəsindən Azərbaycan türkcəsinə uyğunlaşdıran Vilayət Quliyevdir).

Bu şeir Bəkir Çobanzadənin türk islam aləminin problemlərini, ağrılarını bütün varlığı ilə duyduğunu göstərir. Ona görə də şeirin hər misrası insanın ürəyini sızladaraq günümüzdə belə aktuallığını itirməyib. Çünki bu gündə də Fələstində, Yaxın Şərqdə, Əfqanıstanda, İraqda və digər islam ölkələrində düşmən güclər tərəfindən ən çox zülmə məruz qalan, haqları tapdalanan, ataları, anaları gözlərinin qabağında qətlə yetirilən, Çobanzadənin dili ilə desək, müsəlman balası, islam çocuqlarıdır.

Bəkir Çobanzadə yazdığı şeirlərinə, adətən, Bəkir Sidqi imzasını qoyub. O, Budapeşt Universitetinə qəbul olunarkən rektorluğa təqdim etdiyi sənəddə də Bəkir Sidqi adını yazıb. Onun Macarıstandan vətənə qayıdarkən sərhəddə təqdim etdiyi pasportunda da adı Bəkir Sidqi kimi göstərilib.

Ümumiyyətlə Çobanzadənin şeirlərində vətən, millət sevgisi, haqq yolundan sona kimi dönməmək çağırışları çox güclüdür. Bunu Çobanzadənin 1918-ci ildə uzaq Budapeştdə vətən həsrəti ilə yazdığı “Dəyişmə” adlı şeiri də sübut edir. Bu şeiri türk dünyasının böyük oğullarından biri Çobanzadənin vətən, millət sevgisinin zirvəsi də hesab etmək olar.

Dəyişmə, muradın millətsə sənin,

Vətənə, torpağa xidmətsə sənin,

Qoy illər dolansın, saydığını say,

Yolunu şaşırsın ulduz, günəş, ay,

Sən dönmə, qardaşım, haqqın yolundan,

Çəkinmə sağından, nə də solundan.

Sənə nə, yad eldə şənliklər olmuş,

Sənə nə, harasa səadət dolmuş,

Unutma müqəddəs kədərlərini,

Unutma o viran, pis yerlərini,

Görsən ki, dəyişmiş el-oba bütün,

Bir parça çörək, ya isti yer üçün,

Sən sürün, yenə də dəyişmə ancaq,

Sonda qalibiyyət sənin olacaq.

(Budapeşt, 21 iyul 1918).

Şeir Bəkir Çobanzadənin nə qədər öz millətinə, xalqına bağlı şair olduğunu, onu bütün varlığı ilə sevdiyini bir daha sübut edir. Çobanzadə bu şeiri yazdığı zaman Krım ağqvardiyaçılarla bolşeviklərin müharibə meydanına çevrilmişdi. Bu müharibədə tatarların bir qismi ağqvardiyaçıların, digər qismi isə bolşeviklərin tərəfini tutmağa məcbur olmuşdular. Döyüşlərdə ən çox ölən və həlak olanlar da tatarlar idi. Bir sözlə, şərait tatarları öz milli varlıqlarını unutmağa məcbur etmiş, doğma tatar elləri yaddan çıxmışdı. Halbuki bu yerlərin əsl sahibləri min illər boyu tatarların özləri olmuşdular. Bunu uzaq Macarıstanda ürək ağrısı ilə qarşılayan Bəkir Çobanzadə həmvətənlərinə səslənərək onları viran qalmış, xarabazara döndərilmiş, tatar qanları ilə suvarılmış çöllərini xatırlamağa, bir parça çörək və ya isti yer üçün dəyişməməyə, milli əqidədən dönməməyə çağırırdı.

Çobanzadə üçün dəyişməmək, milli əqidəsindən dönməmək və bu yolda min bir əzablara qatlaşmaq, hər şeydən, hətta şirin həyatdan belə üstün və önəmli idi.

Tatar çöllərində otların bitməməsi, çoxdandır bu yerlərdə qəhrəman, xilaskar bir igidin doğulmaması Bəkir Çobanzadənin ürəyini ağrıdırdı. Bu ağrı isə misralara dönərək kədərli və həzin nəğmə kimi Krımın hər yerinə yayılırdı:

Dinc tatar çölündə ot da bitməyir,

yox meyvələri.

Çoxdandır bu yerdən igid ötməyir,

yolları əyri.

Dinc tatar çölünün kəndləri bolmuş,

İnsanlar ürkək.

İgidlər səssizcə məzara dolmuş,

uşaqlar zirək.

Dinc tatar çölləri, qəmdən keçilməz,

odsuz, ocaqsız.

Dinc tatar çölünə bir tufan gərək,

qurbağa susar!

Bayquşlar, doğulsa əgər bir erkək,

ödünü qusar.

Dinc tatar çölünə ətalət yağır,

qan gərəkdir, qan!

Burda hamı qoyun, dovşan,

ya sığır, hanı bir aslan?

(Krım-tatar türkcəsindən çevirmə Vilayət Quliyevindir).

Bu şeir də Çobanzadənin uzaq Budapeştdən xalqına səslənərək onları qəhrəman keçmişlərini xatırlatmağa çağırması, azadlıq mübarizələrinə başlamalarını təbliğ etməsi idi. O öz xalqının ətalət içində olmasından çox üzülürdü və bunu tatarların milli faciəsi kimi qəbul edirdi.

Çobanzadəni hələ gənc yaşlarından şeir yazmağa həvəsləndirən və ruhlandıran bir amil də vardı: Bu da türk dilinin bütün türklər arasında birlik körpüsü olacağına inanması idi. Bu işdə Bəkir Çobanzadə şeirin xüsusi rol oynayacağı qənaətində idi. Ona görə də o yazdığı şeirləri ilə türklər arasında birliyə az da olsa öz töhfəsini verməyə çalışırdı. Bütün bunları nəzərə alaraq, Çobanzadə uzaq Budapeştdən uşaqlıq və gənclik dostu, çox sevdiyi Həmdi Atamana yazdığı məktubunda (20 may 1917-ci il): “Hər halda bizdə ədəbiyyat və şeirin rolu, heç bir millətinki ilə müqayisə edilməyəcək dərəcədə böyük olacaq. Ən azı qarşıdan gələn iki-üç əsr ərzində... Coğrafi və etnoqrafik vəziyyətimiz olduqca pisdir. Tarixi keçmişləri və sərvətləri baxımından böyük bir millət olan türk-tatarlar hər yerdə azlıqda qalmış və əcnəbi təsirlər altına düşmüşlər. Buna qarşı ən böyük çarəmiz, heç olmazsa, bir dil birliyinə nail olmaqdan ibarətdir”,- deyə ürək yanğısı ilə qeyd etmişdi. Ona görə də yazdığı şeirlərindən birində Çobanzadə ana türk dilini sevə-sevə tərənnüm edərək, onun vasitəsilə günümüzdə də keçmişdə olduğu kimi, türk dünyasını yeni zəfər qələbələrinə səsləyirdi:

Harada səslənsə Nəvai dili,

Harada çırpınsa Tokayın könlü

Orası əbədi vətəndir bizə.

Oraya dönərik öz türkümüzlə...

Bəkir Çobanzadənin həyat və fəaliyyətini araşdıran professor Vilayət Quliyev yazır: “Bəkir Çobanzadənin Budapeşt dövrü yaradıcılığında poeziya əsas yer tuturdu. Poetik irsinin tədqiqatçısı İsmayıl Otarın apardığı dəqiqləşdirmələrə görə, müəllifin bütünlükdə 84 şeirini aşkara çıxarmaq mümkün olmuşdur. Onların təxminən üçdə ikisi - 55 şeir 24 yanvar 1917 - 7 mart 1920-ci illər arasında Macarıstan paytaxtında qələmə alınmışdır. “Qaval səsləri” adı altında üç dəftərdə toplanan həmin şeirlər şairin həyatının Budapeşt dövrünə işıq salmaq, bu illərdəki fikir və düşüncələrinə tərcümanlıq etmək baxımından ən etibarlı mənbələrdir. Bu şeirlərin yalnız biri müəllifin 1927-ci ildə Ağməsciddə (Simferopol) çap olunan “Boran” adlı kitabına daxil edilmişdir”.

Bəkir Çobanzadə türk dili və ədəbiyyatı sahəsində 100-ü Azərbaycan dilində olmaqla, 150 kitab və böyük məqalənin müəllifi idi.

Bəkir Çobanzadə hələ gənc yaşlarından millət yolunda canını, qanını fəda etməyə hazır olan vətənpərvər bir şəxs idi. Bunu hələ 1918-ci ildə Macarıstanda yazdığı dua şeirində də aydın görmək olar. Bu şeiri ilə Çobanzadə özünə millət vətən yolunda şərəfli bir ölüm arzulayırdı:

Ey Tanrım, sormadan məni yaratdın,

Böyütdün, öyrətdin, bu yaşa çatdım.

Bilmədən doğuldum, öləndə bilim,

Doğanda ağladım, öləndə gülüm...

Allahım, ver mənə bir ölüm-yaxşı

Əyilsin önümdə düşmənin başı.

Hər axşam, hər səhər bunu dilərəm:

Cənazəm önündə toplaşsın ölkəm.

O bu şeiri yazdığı vaxt hələ 25 yaşı tamam olmamışdı. Amma ömrünü millət, vətən yolunda fəda gedəcəyini və üstündən illər ötəndən sonra adının bütün türk dünyasında hörmət və ehtiramla çəkiləcəyini, önündə baş əyiləcəyini sanki öncədən hiss eləmişdi.

Bu gün onun qəbri bilinmir, ancaq Xalq şairimiz Bəxtiyar Vahabzadənin türkün ulu şairi Yunus Əmrə haqqında dediyi “Bir yerdə doğuldu, min yerdə öldü, məzarı könüllərdə, ürəklərdədir” sözlərini eynilə Bəkir Çobanzadəyə də aid etmək olar.

Bu gün uzaq Macarıstanda, Krımda, Azərbaycanda və bütün türk dünyasında Bəkir Çobanzadənin adı hörmət və izzətlə çəkilir.

Onu da deyək ki, Azərbaycan xalqı həmişə Bəkir Çobanzadənin xatirəsini əziz tutub. Bakıdakı ən böyük küçələrdən biri Bəkir Çobanzadənin adınadır.

Heydər Əliyev Fondunun Rumıniya nümayəndəliyinin təşəbbüsü, dəstəyi ilə Rumıniyanın Tekirgöl şəhərinin mərkəzi küçələrinin birinə Bəkir Çobanzadənin adı verilib. Bu isə, öz növbəsində, Rumıniyada yaşayan türk və tatar icmaları tərəfindən böyük məmnuniyyət hissi ilə qarşılanıb.

Bir sözlə, Krımda anadan olan Bəkir Çobanzadənin son məkanı onu sevən milyonlarla türkün sinəsi, qəlbidir. Nə qədər türk xalqı var, Bəkir Çobanzadə də digər türk uluları kimi əbədiyyətə qədər könüllərdə yaşamaqda davam edəcək. Son

Zaman.-2012.-15-16 mart.- S.14.