Azərbaycan tarixində ilkəimza atanqazaxlılar

Qazaxlılar Azərbaycan tarixində gələcək nəsillərə ibrət olacaq özlərinə məxsus şərəfli və qürur dolu izlər qoymuş- lar. Bəlkə də bu, onların hər işdə öndə getmək, irəlidə, birinci olmaq istəklərindən irəli gəlib. Bu müstəvidə də elm öyrənmək, yenilik müjdəçisi olmaq məsələsində qazaxlılar həmişə digər bölgələrdə yaşayanlara örnək olublar. Qazaxlıların müxtəlif sahələrdə ilkə imza atdıqlarını göstərən bəzi faktlarla oxucularımızı tanış etmək istəyirik.

Azərbaycanın ilk qadın pianoçusu, Şərq konservatoriyasının yaradıcısı Xədicə xanım Qayıbovadır

Xədicə xanım 1893-cü il may ayının 24-də Tiflisdə məşhur ruhani Osman Müftizadənin ailəsində dünyaya gəlib. Ana tərəfdən Xədicə xanım məşhur Terequlovlar nəslindən idi. Xədicə Qayıbova Tiflisdə “Müqəddəs Nina” qız məktəbində fortepiano üzrə xüsusi kurs bitirmişdir. 1911-ci ildə məktəbi bitirdikdən sonra Qafqaz müftisi Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbzadənin oğlu - mühəndis Nadir Qayıbovla ailə həyatı qurur.

1919-cu ildə X. Qayıbova Bakıya köçür. 1920-ci ildə Azərbaycan Maarif Komissarlığında Şərq musiqisi üzrə müəllim kadrlarının hazırlanması məqsədi ilə “Qısa müddətli Şərq musiqisi kursları”nı təşkil edərək, ona başçılıq etmiş və fortepianodan dərs demişdir. O, “Azərbaycanlı qadınlar üçün əlavə kurslar” da təşkil etmiş, fortepianoda muğamların ilk ifaçısı kimi də məşhurlaşmışdır. O, ilk dəfə 1933-cü ildə şübhəli bilinərək, 3 ay müddətinə həbs edilib, ancaq günahı sübut edilmədiyi üçün azadlığa buraxılıb. X.Qayıbova 1938-ci ildə “türk kəşfiyyatının casusu” və “əksinqilabi fəaliyyət”lə məşğul olması ittihamı ilə yenidən həbs edilmiş və güllələnmişdir. İttihamnamədə yazıldığı kimi, iradəcə möhkəm Xədicə Qayıbova özünü “casusluqda” günahkar hesab etməmişdir. O, 1954-cü ildə bəraət almışdır.

İlk tibb bacısı

Azərbacan tarixində ilk hərbi tibb bacısı adını daşımaq şərəfi də Nigar xanım Şıxlinskaya nəsib olub. Şıxlinskaya Nigar Hüseyn Əfəndi qızı 1878-ci ildə Tiflisdə anadan olub.

O məşhur general Əliağa Şıxlinskinin həyat yoldaşı idi. Tiflisdə Zaqafqaziya Qızlar İnstitutunu bitirən (1889) ilk ali təhsilli azərbaycanlı qadındır. Rus, fransız, ərəb, fars dillərini mükəmməl bilirdi. General Əliağa Şıxlinskinin həyat yoldaşı kimi 1914-1918-ci illərdə zabit arvadlarının yaratdığı “Qırmızı xaç” adlı hərbi xəstəxanaya başçılıq edən komitənin sədri seçilmişdi.

Bununla yanaşı Nigar xanım gecə-gündüz bilmədən bütün zamanını hospitalda keçirir, yaralılara kömək olaraq, onların qohumlarına rus,tatar və qazax dillərində məktublar yazırdı.

Oktyabr inqilabından sonra Əliağa Şıxlinski istefaya çıxır və xanımı Nigarla birlikdə Bakıya qayıdır.

1920-ci ilin martın 10-da Azərbaycan Demokratik Respublikasının Müdafiə Naziri əvəzi, general-leytenant Əliağa Şıxlinskinin və Fətəli Xan Xoyskinin təşəbbüsü ilə təsis edilən Azərbaycan Qızıl Aypara Cəmiyyətinin də ilk sədri məhz Nigar Şıxlinskaya olmuşdur.

Nigar Şıxlinskaya 15 avqust 1931-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.

İlk azərbyacanlı hərbi təyyarəçi

İlk hərbi təyyarəçi Fərrux ağa Qayıbov (1893-1916) Qazax rayonun Yuxarı Salahlı kəndində anadan olub. Atası Məmmədkərim ağa da hərbçi idi və əla xidmətə görə “Müqəddəs Stanislav” ordeni də almışdı. Fərrux kənddə 5 sinfli rus-azərbaycan məktəbini bitirir, sonra Əliağa Şıxlinskinin məsləhəti ilə Tiflis Kadet Korpusunda oxuyur. 1910-cu ildə oranı əla qiymətlərlə bitirir, üçillik Peterburq Konstantin Topçuluq Məktəbinə daxil olur. Burada da ən çalışqanlardan olur, hətta topdan sərrast atəş açdığı üçün mükafat alır. Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda, onu Qərb cəbhəsindəki on birinci Aviasiya korpusuna göndərirlər. Poruçik Qayıbov 1916-cı il sentyabrın 12-də Qərb cəbhəsi qərargahının tapşırığı ilə”İlya Muromets16”hərbi təyyarəsi ilə Borınaya hücum edir, almanların mövqelərini bombardman edir, hər şeyi külə döndərir. Onun təyyarəsinə 4 alman qırıcısı hücuma keçir. Qayıbov onların üçünü yandırır və aldığı zərbədən təyyarə ilə yerə çırpılıb həlak olur. Almanlar təyyarəçinin igidliyinə heyran qalırlar. Səhəri gün alman təyyarələrinin atdığı kağızlarda Qayıbovun və heyətinin qəhrəmancasına vuruşaraq, həlak olduğu və onlar tərəfdə şərəflə dəfn edildiyi yazılırdı. Almanlar qəhrəman təyyarəçilərin məzarı başında yaylım atəşi də açırlar. Poruçik F.Qayıbov 4-cü dərəcəli “Müqəddəs Georgi” ordeni ilə təltif olunmuşdur.

İlk rəssam qadın

Azərbaycanın ilk rəssam qadını isə Qeysər xanım Kaşiyevadır. O, məşhur general Şirin bəy Kəsəmənlinin həyat yoldaşıdır.

Kaşıyeva Qeysər Seyfulla qızı 1893-cü il iyun ayının 6-da Tiflisdə anadan olub. 1907-1908-ci illərdə Qafqaz İncəsənətini Təşviq Cəmiyyətinin nəzdindəki rəssamlıq siniflərində oxuyub. Yaradıcılığının ilk dövründə Tiflisdə qadın xeyriyyə cəmiyyətlərinin keçirdiyi mədəni tədbirlər üçün afişa və məramnamələr tərtib etmişdir. 1907-15-ci illərdə akvarel, qara tuş, karandaş və kömürlə çoxlu rəsm, portret və mənzərə çəkmişdir (“İ.Qonçarovun portreti”, 1909, “Azərbaycan ziyalısı”, 1912, “Göl sahili”, 1914, “Küpəgirən qarı”, 1915). Sovet hakimiyyəti illərində Əli Bayramov adına qadınlar klubunda çalışmış, “Şərq qadını” jurnalına illüstrasiyalar çəkmişdir. Rəsm albomları Azərbaycan Dövlət İncəsənət Muzeyində saxlanılır.

İlk xalq şairəsi

Azərbaycanın ilk xalq şairəsi Mirvarid Dilbazi 1912-ci ildə Qazax rayonu Xanlıqlar kəndində (indiki Musaköy) anadan olub.

Azərbaycan Pedaqoji İnstitunun ( indiki Nəsrəddin Tusi adına Azərbaycan Pedqoji Universiteti) Dil və Ədəbiyyat-İctimaiyyət fakültəsində təhsil alıb. İnstitutu bitirdikdən sonra gənc şairə Quba Partiya Məktəbinə ədəbiyyat müəllimi təyin olunmuşdur. İki ildən sonra Bakıya qayıdan Mirvarid xanım Azərbaycan EA-nın Əlyazmaları fondunda şöbə müdiri (1934-1938), Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında tərcüməçi (1938-1940) vəzifələrində çalışmışdır.

İki dəfə “Şərəf nişanı” ordeni, “Qırmızı Əmək Bayrağı”, “İstiqlal” ordeni və medallarla təltif edilmişdir.

“Qadınların hüriyyəti” adlı ilk şeri 1927-ci ildə “Oktyabr alovları” adlı məcmuədə dərc edilmişdir. Bu dərgidə o cümlədən şairənin keçən əsrin 20-ci illərinin axırlarında yazılmış, Azərbaycan qadınlarının yeni həyat yollarını tərənnüm edən “Zəhra”, “Qurtuluş”, “Qadın” kimi şerləri dərc olunmuşdur. Böyük Vətən müharibəsi illərində bir çox sənətkarlarımızda olduğu kimi, M. Dilbazi yaradıcılığında da vətəni müdafiə mövzusu əsas yer tutmuşdur. Bu illərdə şairənin yeddi kitabı çap olunmuşdur ki, bunların altısı Vətən müharibəsinə həsr edilmişdir. “Məhsəti” (1945), “Əlcəzairli qız” (1961), “Partizan Aliyə” (1972) poemalarının müəllifidir.

İlk poliklinika

İlk poliklinikanın yaradıcısı Vəkilov Məmmədrza Mənsur oğlu olub. O, 1893-cü ildə Xarkov Universitetinin Tibb fakültəsini bitirib. 1901-ci ildə Bakıda ilk poliklinikanı yaradıb.

İlk hərbi topoqraf-general İbrahim ağa Vəkilov (1853-1934) olub. İranın “Şir Xurşid “ Ordeninə layiq görülmüşdür.

İlk pedaqoji elmlər doktoru

Zaqafqaziyada ilk pedaqoji elmlər doktoru Seyidov Əhməd Yusif oğlu olub. O, 1892-ci ildə Qazax rayonu Aslanbəyli kəndində anadan olub. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirib.

Zaman.-2012.-19-21 may.-S.6.