Salman Mümtaz - məşhur
türkoloq və ədəbiyyatşünas
alim (2)
O belə
hesab edirdi ki, milli folklor nümunələrinin toplanması və
təbliği, bütün türklər arasında
körpü rolunu oynayan, onları bir bayraq altında toplayan “Dədə
Qorqud”, “Manas” və digər dastanların birləşdirici
gücündən istifadə edilməsi türk qövmləri
arasında yeni Mətə, Oğuz xaqanların, Alp
Arslanların, Osman qazilərin yetişməsinə imkan verəcək.
O,
bütün varlığı ilə əsarət altında
olan türklərin yenidən dünyanın ən
güclü və qüdrətli dövlətləri
arasında öz layiqli yerini tutacağına əmin idi. Salman
o dövrdə yazırdı: “Mən üfüqlərdən
doğmaqda olan yeni, qüdrətli türk-islam
dünyasını, ana Turanı görürəm. Turan
bütün türk qövmlərini öz bayrağı
altında toplaya bilən qüdrətli və ədalətli bir
dövlət olacaq. Bu dövlət dünya xalqlarına əbədi
sülh və səadət gətirəcək, dünyanın
hər yerində haqq və ədaləti müdafiə edəcək,
zülmə qarşı mübarizə aparacaq, bəşər övladının
dinc şəraitdə yaşaması, günahsız körpələrin
müharibə qurbanlarına çevrilməməsi,
anaların bir də övladları üçün göz
yaşları tökməməsi üçün
bütün imkanlarından istifadə edəcək”.
“Ənvəriyyə” adlanan şeir
Mümtazın türk dünyasına nə qədər
çox bağlı olduğunu bir daha sübut edir. Şeirdən
iki bəndi oxucularımıza təqdim etməyi
özümüzə borc bilirik
Ənvəriyyə
Yaşa,
ey qazi-yi azam,
yaşa,
ey muhtəşəm Ənvər!
Səninlə
fahr edir şimdi
büyük
sultan, ulu qeysər
Ki, sənsən
dahi-yi dövran,
sənsən
fatih-i kişvər,
Sənə
şayəstədir elhakk
tila
ovrengü zər efser .
Doğar
mı mader-igiti sənin
tək bir də bir nər
ər
Hayali ay
kimi aydın,
məramı gün kimi Ənvər?!
Sehab-i küfrü tən böldün,
kılınç darbıyla
etdin şakk,
Çıkartdın milləti
yekser ışıklı
günlərə elhakk,
Ayıltdın Türkləri, verdin
dəmadəm Türklüye
revnak
Sana bu işdə yardımcı
yakin oldu cənab-ı Hakk,
Sən oldun Hazrat-i Hakkın
səfa-yı lutfuna mazhar
Yaşa,
ey gazi-yi azam, yaşa,
ey muhtəşəm
Ənvər!
Bakıda
Salman Mümtaz Üzeyir
Hacıbəyli ilə
tanış olur və onlar dostlaşırlar.
Hər iki ədib tez-tez
Azərbaycanın başına
gətirilən faciələr,
türk millətinin gələcəyi barədə
dərdlərini bölüşdürərdilər.
Azərbaycana gəldikdən sonra
Salman həm müxtəlif mətbu orqanlar ilə əməkdaşlıq edir,
həm də ailəsini dolandırmaq üçün ticarətlə
məşğul olurdu.
Eyni zamanda o, qədim əlyazmaları toplamağa
və onları tədqiq etməyə başlamışdı. Məqsədi isə yuxarıda dediyimiz kimi, bununla türk xalqlarının unutdurulmaqda
olan tarixini, ədəbiyyatını, tanınmış
simalarını yenidən
onun özünə qaytarmaq, keçmişimizlə
gələcəyimiz arasında
müxtəlif səbəblər
üzündən qırılan
mədəni, mənəvi
və elmi bağlılığı bərpa
etmək idi.
Gənc və müstəqil Azərbaycanımızın qazandığı
hər uğuru ürəkdən alqışlayan
Salman Mümtaz yazdığı məqalələrində
istiqlal nəğməkarı
kimi çıxış
edirdi. O, Azərbaycan qəzetinin işıq üzü görməsi ilə bağlı Üzeyir bəyi və digərlərini qucaqlayaraq sevinc içində: “Müstəqil
Azərbaycanımızın içində daha bir Azərbaycan günəşi doğdu.
Bu günəşimiz yeni fəaliyyətə başlayan “Azərbaycan” qəzetidir. “Azərbaycan”
əsarətdə olan
bütün türk ellərinin haqq səsinə səs verərək, onların da ən sevimli
qəzeti olacaq”,-demişdi. “Azərbaycan” qəzeti Salman Mümtazın türk
millətinin haqq səsini dünyaya çatdırmasında bir
tribuna rolunu oynadı. O bu qəzetdə müntəzəm
olaraq türk xalqlarının, türk ədəbiyyatının və
tarixinin problemlərinə
həsr olunmuş məqalə və şeirlərlə çıxış
edirdi. “Azərbaycan”
qəzetinin 91-ci sayında
Mümtazın müstəqil
Azərbaycana həsr olunan şeiri dərc olundu. Bu şeir onun
daimi müəllifi olduğu “Ədəbi sütunlar” adlı silsilə bölməsində
dərc olunmuşdu.
Salman bu şeirində müstəqil Azərbaycanı
necə sevdiyini bir daha ortaya
qoymuş oldu. O,
yazırdı:
Cəhanə ilk çıxan
tazə ayə and olsun,
Cavanlığında dönən
qəddü-yayə and olsun,
Qəsə olmuş münirə,
o şahi-təbanə,
Şahabə, mirə, nura,
ziyaya and olsun.
Mümtazın Bakı fəaliyyəti
haqqında sonralar onu yaxından tanıyan yazar Əbdül Qafar Mahmudov “Azərbaycan” jurnalının 1963-cü il, 11-ci sayında “Mən Səhhəti tanıyırdım” adlı
xatirə yazısında
yazırdı:
“1918-ci ilin
sonu idi. Bakıda idarədə oturmuşdum.
İsmayıl Həqqi gəldi,
(məşhur aktyor) yanında bir nəfər də var idi. İsmayıl Həqqi bizi tanış
elədi. Bu, şair
Salman Mümtaz idi. İş günü qurtarmışdı.
Bərabər küçəyə
çıxdıq. Salman
Mümtaz bizi evimizə getməyə qoymadı. Fayton çağırdı, bizi
öz evinə apardı və qonaq elədi, sonra dedi: “Mən
Abbas Səhhətlə
qardaşlıq idim. Hər dəfə Bakıya gələndə
mənimlə görüşər,
qonaq olar və can-dildən söhbət edərdik”.
Əbdül
Qafar Mahmudovun yazdığından məlum olur ki, o, Səhhətlə
yazışırmış. Sonralar o bu materialları Salman
Mümtaza vermişdi. Salman da bu
yazışmalar əsasında Abbas Səhhət
haqqında kitab yazmışdı. Təəssüflər
olsun ki, repressiya illərində bu kitab Salman Mümtazın digər
əsərləri və əlyazmaları kimi yoxa
çıxıb və onun harada olduğu bu günə kimi məlum
deyil. Hazırda yalnız Salman Mümtazın Abbas Səhhət
haqqında yazdığı “Xatirə” əsəri Əlyazmalar
İnstitutunda saxlanılır.
Salman
Mümtaz bütün varlığını türk millətinin
yüksəlişinə və tərəqqisinə həsr
etmişdi. Azərbaycanın müstəqilliyinin bir nemət
olduğunu və onu göz bəbəyi kimi qoruyub
saxlamağın vacibliyini öz məqalələrində
dönə-dönə qeyd edən Mümtazın bununla əlaqədar
yazdığı “Öyün, millət” şeiri gənclər
arasında dillər əzbəri idi:
Tefahur
eylə, ey millət,
muradın
hasıl olmuşdur,
Daha əflakə
yüksəlməz
sənin
ahü əfqanın.
Ziyasız
rus zulmündən
o
yüksək ruhun ölmüşdü,
Dökürdü
şişəyə hər dəm
şərabi
nab tək kanın.
Qızılgül
tək açıl, gül,
gör ki Türkün şanlı ordusu
Revak-ı arşa
nasbetmiş böyük
Osmanlı unvanın.
Səmaya
doğru tuğrul tək sən, ey Türk oğlu,
uç, yüksəl
Ki, sənsən şanlı evladı
şərəfli əski
Turanın.
Bütün, Mümtaz, ellərdən
olar Türk milləti mümtaz ,
Sürər bundan sonra Türklük
şərəfli-şanlı devranın.
Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən
işğal olunandan sonra hər an ölüm təhlükəsi
ilə üz-üzə
qalmasına baxmayaraq, Salman Mümtaz çoxları
kimi ölkəmizi tərk etmədi. O, vətəndə qalan digər millətsevər ziyalılarımız və
vətənpərvər oğullarımız
kimi əsarət şəraitində gənc
nəsli yeni istiqlal mübarizəsinə
hazırlamağı qarşısına
məqsəd qoymuşdu.
Bu məqsədlə də o, “Azərnəşr”də
işə düzəldi.
İlk işi klassik ədəbiyyatımızda önəmli
iz buraxmış şairlərimizin fəaliyyətini
araşdırmaq oldu.
Qısa müddətdə, daha doğrusu 1920-25-ci illərdə
bu böyük insan təxminən 200 klassikimizin həyatını
araşdırıb, onlar
haqqında elmi məqalələr yazaraq,
ədəbi ictimaiyyətimizə
təqdim etmişdi.
Klassiklərə həsr olunan
elmi məqalələrində
Salman Mümtaz, ilk növbədə, onların
ana dilinə bağlı olmasını,
türk-islam dünyasını
ürəkdən sevdiyini
önə çıxararaq
bu yolla gənclərimizə, ədəbi
ictimaiyyətmizə istiqlal
ruhu aşılayırdı.
Kəndbəkənd, oba-oba gəzərək
qədim əlyazmalarımızı
toplayırdı. O, qədim
əlyazmalar sərrafı
idi və onların gələcək
nəsillər üçün
nə qədər böyük nümunəvi,
tərbiyəvi əhəmiyyət
kəsb edəcəyini,
milli oyanışımızda,
milli özünüdərkdə
necə əvəzsiz
rol oynayacağını
çox yaxşı bilirdi. O, harada əlyazma olduğunu öyrənirdisə, dərhal
özünü ora çatdırır, sahibi
ilə görüşürdü.
Qeyrətli oğullarımız ona bu əlyazmaları
pulsuz verirdilər.
Bəziləri isə əlyazma
üçün pul tələb edirdilər. Belə hallarda o, pulu olsa, dərhal bu əlyazmanı alar, olmayanda isə yanındakı ən qiymətli əşyasını girov
qoyaraq əlyazmanı
əldə edərdi.
Əslində bu, ömrünü
millətinin səadətinə
həsr edən böyük bir vətənpərvərə xas
olan xüsusiyyət idi. Bu baxımdan
onu türk dünyasının böyük
oğlu, XI əsrdə
yaşayan türk elm və mədəniyyətinin
zirvəsi hesab edilən Mahmud Kaşğari
ilə müqayisə
etmək olar.
Mahmud Kaşğari vaxtilə
Türküstanı (indiki
Orta Asiya) kəndbəkənd, evbəev
gəzmiş, türk
qövmlərinin folklorunu
toplamış, milli adət-ənənələrini, yaşayış tərzlərini,
danışdıqları ləhcələri
tədqiq etmiş və türk dünyası üçün
mənəvi xəzinə
hesab edilən bir əsəri- “Kitabü-Lüğat-it-Türk”ü yazmışdı.
Bu əsər türk dilini, türkün adət-ənənələrini,
zəngin folklorunu, mədəniyyətini, coğrafiyasını,
tarixini, ləhcələrini
öyrənənlər üçün
qiymətli bir mənbə idi. Salman Mümtaz da böyük insan Kaşğarinin bu ənənəsini davam etdirirdi. Amma Kaşğaridən fərqli olaraq, Salman Mümtazın həyatı qəddar bolşevik rejimi dövrünə düşdü
və bu da onun min bir
əzab-əziyyət hesabına
yığdığı əlyazmaların
vəhşicəsinə məhv
edilməsinə, özünün
isə güllələnməsinə
aparıb çıxardı.
Salman Mümtazın
öz vətənini necə sevdiyini onun 1926-cı ildə Bakıda keçirilən
türkoloqların birinci
qurultayındakı çıxışı
bir daha sübut etdi. Həmin
qurultayda Salman Mümtaz türk dünyasına aid folklor nümunələri, klassiklərimizin
həyatına işıq
salan mənbələr
haqqında geniş məlumat verərək, bütün bunları türk dünyasının
ortaq mədəni xəzinəsi adlandırdı.
Salman Mümtazın
bu çıxışı
qurultayın işində
qonaq kimi iştirak edən böyük türkoloq, vətənpərvər azərbaycanlı
filosof Əli bəy Hüseynzadədə
dərin izlər buraxdı və onu qürurla türk dünyasının
ən böyük alimi adlandırdı.
Zaman.-2012.-1-2 may.-S.14.