Azərbaycanın bilinməyən tarixi: Azərbaycanda təsəvvüf

Azərbaycan adlandırılan Cənubi Qafqaz və Qərbi İran arasındakı tarixi-coğrafi məkan miladi 639-cu (hicri 18) ildə İslam dini ilə tanış olmuşdur. İslam ordusunun İrana daxil olmasının ardınca, Azərbaycan qapılarına qədər gəlib çıxmış və ərəbdilli mənbələrdə “Qədim Türk yurdu” deyə vəsf edilən, bu ölkəyə sülh təklif etmişdir.

Əsrlərdən bəri Bizans və Sasani yürüşləri altında yaşayan bölgə əhalisi bu təklifi dərhal qəbul etmişdir. İsfəndiyar ibn Fərruxzad və Utbə ibn Fərqadın qəbilə rəisləri arasındakı görüşmələr nəticəsində “Amannamə” adlı sülh müqaviləsi bağlanmışdır. Xəlifə Hz. Ömərin razılığı ilə hazırlanan bu “Amannamə” başda Təbərinin tarixə dair əsəri olmaqla çox sayda tarixi mənbədə mövcuddur. İnsan haqları bəyannaməsi mahiyyətində olan bu sənədlə azərbaycanlılara can, mal, namus və dini baxımdan tam təminat verilir, əhali bununla toxunulmazlıq hüquqlarına sahib olurdu. Bəlazurinin verdiyi bir məlumata görə, Hz. Əli xəlifəliyi dövründə Azərbaycana bir heyət göndərərək əhalinin əhvalını öyrənmələrini tapşırmış və bu bölgə əhalisinin namaz qılıb, oruc tutduqları haqqında məlumat almışdır. Beləliklə, hələ Əməvilərin hakimiyyəti təsis edilmədən əvvəl Azərbaycan İslami etiqada nail olmuş və müsəlmanlığı ilk qəbul edən bölgələrdən biridir.

Təsəvvüfün VIII əsrdə bir məfhum və düşüncə sistemi kimi ortaya çıxması bilinsə də, Hz. Peyğəmbərin (s.a.s) və səhabələrinin həyat tərzində də rast gəlindiyi məlumdur. Azərbaycan türk ədəbiyyatının ən mühüm mənbələrindən olan “Kitabi-Dədə Qorqud”da bir çox təsəvvüfi məna ilə yanaşı, “qara donlu dərvişlərdən” bəhs edilərək siyah/qara yun xirqə geyən sufilərdən xəbər verilməsi türk və Azərbaycan təsəvvüf tarixi köklərinə işıq salır. Bundan başqa, Əhməd ibn Həmbəlin “Kitabuz-zühd” əsərində və bir sıra tarixi mənbələrdə təsəvvüf mədəniyyəti üçün mühüm bir şəxsiyyət olan və ömrünü tam bir tərki-dünya tərzi içində keçirən Veysəl Qəraninin Azərbaycanla bağlılığını göstərən faktlar, bu torpaqların İslam mədəniyyəti və təsəvvüfi ilə sıx əlaqəsini sübut edən ən mühüm dəlillərdəndir. Sufilərin məmnuniyyətlə qarşıladığı İslami şərtlər və mütəvazi həyat tərzi bölgə əhalisinin psixologiyasına və dünya görüşlərinə də uyğun gəldiyi üçün təsəvvüf bu bölgədə geniş yayılmışdır.

Azərbaycanın hər yerində rast gəlinən, tarixi çox qədimlərə gedib çıxan və xalq tərəfindən “Pir”, “Övliya”, “Şıx” deyə adlandırılan minlərlə qəbir və məqamların varlığı, bir çox yaşayış məskənlərinin adında bu anlayışların mövcudluğu, zəngin təsəvvüfi keçmişdən xəbər verən zəruri faktlardır. “Pir” sözü təsəvvüfi mənada bir təriqətin qurucu mürşidi deməkdir. Azərbaycanda bu termin məna dəyişikliyinə uğrayaraq müqəddəs sayılan yerlər mənasını kəsb etmişdir. Bir növ qüdsiyyə ifadə edən qəbir, qaya, dağ, ağac və s. kimi yerlər xalq tərəfindən “pir” adlanır. Azərbaycanda pir adında bir çox türbələr, qəbirlər vardır. Bu pir məqamları əsas etibarilə tarixən bu yerdə yaşamış təsəvvüf ərbabının qəbirləridir. Əsrlərin təxribatına, xüsusilə də kommunist rejiminin təzyiqlərinə və məhv etməsinə baxmayaraq, bu yerlər və onların adları xalqın yaddaşında silinməmişdir. Bu gün buralar qeyri-şüuri olsa da, ibadət yeri kimi diqqətləri cəlb edir, bəzi mənfəətpərəst işbazlar tərəfindən qazanc mənbəyinə çevrilir.

Azərbaycanda həqiqi mənada təsəvvüf təmsilçiləri X əsrdən etibarən görünməyə başlayır. Təsəvvüfün sistemləşdiyi XII əsrdən etibarən Sühraverdiliyin təsiri ilə Əbhəriyyə, Zahidilik, Xəlvətiyyə və Səfəviyyə təriqətlərinin ortaya çıxdığı məlumdur. Azərbaycan Hürufilik, İşraqilik və Əxilik kimi mühüm fəlsəfi və mistik görüşlərin yaranmasına da meydan olmuşdur. Bəhs edilən məsələlər bu bölgənin təsəvvüf fəlsəfəsi və ədəbiyyatı baxımından önəmli bir mədəniyyət mərkəzi olduğunu göstərir. Yusif Həmədani, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Mahmud Şəbüstəri, İmadəddin Nəsimi, Şah Qasım Ənvar, Seyid Yəhya Bakuvi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Mir Həmzə Nigari kimi yüzlərlə mütəfəkkir və sufi şairlər burada yaşamışdır.

Təsəvvüfi dövrdə Azərbaycanda təsis edilən ilk təkyələrdən biri Pirsaatçay (Pirsəid) hövzəsində olan Pir Hüseyn xanəgahıdır. Qismən xaraba bir halda günümüzə qədər gələn ribat xarakterli bu böyük təkyə XI əsrdə təsəvvüfün bölgədəki fəaliyyət dairəsi və gücü haqqında məlumat verir.

Əbu Səid Abdal Bakuvi bu dövr sufilərindəndir. Həyatının sonlarında Bakıda yaşadığı və burada vəfat etdiyi mənbələrdə bildirilir. Bu sufinin Bakı yaxınlığındakı təkyə və qəbri “Xəlifə damı” adı ilə məlum olub, indiki “Təzə Pir” məscidinin olduğu yerdədir. Əbu Səid Abdal Bakuvi sahib olduğu bir quyudan çıxan nefti sataraq ondan əldə etdiyi az miqdarda gəlirlə dərvişlərinin və qonaqlarının ehtiyaclarını ödəyirmiş. Sultanların fərmanı ilə Bakıdakı Şubanı nefti və əkinləri onun türbəsinin məsrəfi üçün vəqf edilmişdi. Osmanlı sultanı III Muradın da bu vəqflərin qorunmasına dair fərmanları vardır.

Azərbaycanda sufi qadınlar arasında bildiyimiz tək şəxsiyyət Əbdürrəhman Caminin “Nəxafat əl-üns” əsərində müəyyən qədər məlumat verdiyi Bərdəli Fatimədir. Ərdəbildə yaşamış, həcvlər, təziyənamələr söyləyən arifə bir xanım olduğu bilir

Mehmet Rıhtım,

Filologiya elmləri üzrə

fəlsəfə doktoru, dosent

Zaman.- 2012.- 7-9 yanvar.- S. 2.