Zülmə və zalıma boyun əyməyən böyük ədib (2)

Cavid lirik şairdir. Onun nə qədər böyük lirik şair olduğunu aşağıdakı misraları da bir daha sübut edir:

“Bana anlatma ki,

eşq,aləmi- sevda nə imiş,

Bilirim ben seni, get.

Hər sözün əfsanə imiş.

Get, gülüm, get, gözəlim.

Başqa bir aşiq ara bul.

Duydum sənin eşqindəki məna nə imiş.

Bivəfasın, mələk olsan belə

uymam daha, get.

Kim ki, uymuş sana könlüm

kimi divanə imiş”.

Bu şeirdə həzin bir lirika, qəlblərə səssiz axan bir musiqi hiss edilir. Sanki şeiri oxumur, eyni zamanda onu musiqi sədaları altında dinləyirsən.

Cavid lirikasında bir küskünlük duyğusu yaşanır. Bu küskünlük bəzən onun ümidsizliyə qapılmasına, ətrafından, onu əhatə edən hər şeydən bezməsinə gətirib çıxarır. Cavid nə qədər romantik olsa da, o, acı reallığı qəbul etmək məcburiyyətində idi. Ona görə də xəyalı, obrazlı şəkildə desək, göylərdən yerə enəndə ətrafındakılar, dəqiqəbaşı üzləşdiyi yalanlar və xəyanətlər onu üzürdü. Ona görə də Cavid ürək yanğısı ilə yazırdı:

Hər məhəbbət bir xəyanət,

hər gülüş bir hiylədir.

Hər səadət rühü oxşar pək

sönük bir şölədir.

Bəlkə var səhvim?

Fəqət gördüklərim həp böylədir...

Görmədim, əsla bəladən başqa

bir şey görmədim. ( “Görmədim”)

Cavid qeyd etdiyimiz kimi, ümumiyyətlə, insan oğlunun qanının axıdılmasının əleyhinə idi və bəşəriyyətə fəlakətlər gətirən müharibələrə qarşı çıxırdı. I Dünya müharibəsi bu baxımdan Caviddə ağır təsir buraxmışdı. O, bu mənasız müharibələrin səbəbini anlamağa çalışır, anladıqca da sarsılır və sonda mədəniyyətin sonunun vəhşilikmi olduğu barədə özü-özünə sual verirdi. Bununla bağlı Cavid “Hərb və fəlakət” şeirində yazırdı:

Yığın-yığın bəşəriyyət ölümlə pəncələşir,

Fədayi-nəfs edərək haq

üçün qoşar, güləşir.

Yakar, yıkar, əzilir,

məhv olur, basar basılır,

Vətən yolunda ölür, öldürür,

asar, asılır.

O top, tüfəng, o qılıclar,

zəhərli qumbaralar,

Nə istər, ah, niçin böylə

gürləyib parlar!?.

Nədir şu qəhrü fəlakət?

Nədir bu qəhtü qəla?

Nədir şu kinü ədavət,

nədir bu dərdü bəla?

Aman, nə mənzərə!

Duyduqca sarsılır vicdan.

Nə dəhşət, ah!.. Düşündükcə

çıldırır insan.

Təməddünün sonu vəhşətmidir,

nədir əcəba?..

Lirikadan dramaturgiyaya

Ölməz lirikası ilə yanaşı, Cavidə böyük şöhrət gətirən onun yazdığı dram əsərləridir. Cavidin bu sahədə yazdığı ilk əsəri “Ana”dır. Birpərdəli bu əsərdə Cavidin gələcəkdə mahir bir dramaturq olacağı hiss edilirdi. “Ana” əsərində övladını itirən ana yüksək insani hisslər nümayiş etdirərək oğlunun qatilinə mərhəmət göstərir. O intiqam almaq əvəzinə, oğlunun qatilini bağışlayır. Əsərdə əsası qoyulan bağışlamaq, mərhəmət göstərmək kimi ümumbəşəri məhəbbət ideyası Cavidin sonralar yazdığı dram əsərlərinin əsas mahiyyətini təşkil etdi.

“Ana” dan sonra Cavid “Maral” (ilk adı “Zavallı qadın”, 1912) faciəsini yazdı. Bu faciənin əsasında ötən yüzilliyin ilk 10 ilindəki mülkədar həyatı və məişət münasibətləri dayanır. Əsərin süjet xəttini gənc və gözəl Maralın yaşlı mülkədara zorla ərə verilməsi dayanır. Maral buna qarşı üsyana qalxır, ancaq o qarşısını kəsən adət-ənənələri adlayıb keçə bilmir və taleyi ilə barışmalı olur. Əslində Cavid Maralı daha mübariz bir qadın kimi təsvir edə bilərdi, ancaq bunu edə bilmir. Çünki Cavid yaşadığı mühitin eybəcərliyini yaxşı görürdü və o da həmin dövrdə Maralın adət-ənənələri tapdalamasının ona daha dəhşətli faciələr gətirəcəyini, təmiz qadın adına ləkələr düşəcəyini yaxşı bilirdi. Humanist xarakterli Cavid üçün Maralın başına gələnlər onsuz da faciə idi.

Təbii ki, “Maral”ı Cavid qələmə alarkən hələ kifayət qədər püxtələşməmişdi və ona görə də əsər müəyyən qədər zəif təsir bağışlayır.

Amma Cavidin 1914-cü ildə yazdığı “Şeyx Sənan” faciəsi müəllifinə böyük şöhrət gətirdi. Buna da səbəb “Şeyx Sənan”ın yalnız yüksək səviyyədə yazılması deyil, həm də onda təsvir edilən hadisələrin Azərbaycan sərhədlərini aşaraq, ümumbəşəri əhəmiyyət daşıması idi. Cavidin böyüklüyü “Şeyx Sənan”ı Azərbaycan çərçivəsindən beynəlxalq aləmə çıxararaq, ondakı hadisələri ümumbəşəri problem kimi təqdim edə bilməsindədir. Şeyx Sənanın faciəsi irqindən, dinindən asılı olmayaraq, dünyanın hər yerində baş verə bilərdi. Çünki əsl sevgi sərhəd tanımır.

Bu baxımdan “Şeyx Sənan” Cavidin həyata sevgi və məhəbbətinin, filosof düşüncələrinin və bədii yaradıcılığının zirvəsi hesab edilə bilər. Zənnimizcə, XX əsr Azərbaycan dramaturgiyasında “Şeyx Sənan” qədər dərin iz buraxmış bir əsər tapmaq mümkün deyil. Şeyx Sənan, belə demək mümkünsə, saf bir məhəbbət nəğməsidir və ona görə də bu əsərdə güclü bir lirika var. Cavid lirikası “Şeyx Sənan”da özünün ən yüksək zirvəsinə qalxıb və hər misra oxucunun qəlbində lal bir nəğmə təsiri bağışlayır. Gürcü və ya belə desək, “tərsa qızı”na vurularaq bu yolda hər şeyindən keçən, hətta dinini də dəyişməyə razı olaraq, donuz otaran Şeyx Sənan əslində bununla özünün faciəsinin əsasını qoyur. Sovet dövründə Şeyx Sənan surətini ateist dünyagörüşləri çərçivəsində analiz edərək onu az qala bütün dinlərə qarşı üsyan edən bir şəxs kimi təsvir etməyə çalışmışlar. Amma Şeyx Sənan dinlərə qarşı deyil, xristan din pərdəsi altında sonralar ortaya atılan zərərli ehkamlara qarşı üsyan edir. Şeyx Sənana görə bütün dinlər bəşəriyyətin xilası, onun doğru yola dəvət edilməsi məqsədi ilə göndərilib. Ona görə də o, Xumara olan sevgisinin dinə zidd olmadığı qənaətindədir. Çünki sevgi insana Uca Allah tərəfindən bəxş edilən ən böyük nemətdir və sevgisiz bəşər övladı məhvə məhkumdur. Ona görə də Şeyx Sənan deyir:

Eşqdən başqa hər nə varsa əvət,

Tövbə, min tövbə!.. eylədim nifrət

İştə mən naili-vüsal oldum,

Aradım nuri-həqqi ta buldum.

Gediniz gərçi hiylə, ya təzvir

Sizcə xoş... Bəncə eşq yüksəkdir!..

Burada eşq dedikdə, Şeyx Sənana yalnız Xumara olan deyil, həm də Uca Allaha olan sevgisini nəzərdə tutur. Ona görə də “Eşqdən başqa hər nə varsa əvət, Tövbə, min tövbə!.. eylədim nifrət”-deyir.

Yenə də qeyd edək ki, Cavid “Şeyx Sənanını” yazana kimi “tərsa qızı”na vurulmağın faciəyə aparıb çıxarması barədə tariximizdə kifayət qədər faktlar məlum idi. “Əsli və Kərəm”də Kərəmin, “Şeyx Sənan”da Sənanın və daha sonra Nəriman Nərimanov tərəfindən qələmə alınan “Bahadır və Sona”da Bahadırın faciələrini saf, bəşəri, ilahi sevgini hər şeydən uca tutan türk ərlərinin özünü aldanışı hesab etmək olar.

Cavid “Şeyx Sənanı” qələmə alarkən, şübhəsiz ki, Nəriman Nərimanovun yazdığı “Bahadır və Sona” əsəri ilə tanış idi. “Bahadır və Sona” Nəriman Nərimanovun yazıçı təxəyyülünün nəticəsi idi, yəni onlar real həyatdan götürülməmişdilər. Sadəcə olaraq, Nərimanov bu əsərində Bahadır və Sonanın simasında Şeyx Sənanın, həmçinin Əsli və Kərəmin o mühit üçün xarakterik olan ümumiləşdirilmiş obrazını yaratmışdı. Nərimanov bu iki gəncin faciəsini yerli mühitdən kənara çıxararaq, onu ümumbəşəri problemə çevirə bilməmişdi. Cavid isə Nərimanovdan fərqli olaraq, həyatda baş verən real hadisəni qələmə alaraq, iki gəncin sevgisini və faciəsini ümumbəşəri problemə çevirə bilmişdi

Zaman.-2013.-15 avqust.-S.12.