Zülmə və zalıma boyun əyməyən böyük ədib (4)

ƏZIZ MUSTAFA ,

Cavidin rejimin “uğurları”nı tərənnüm etməməsi onun simasında düşmən imici formalaşdırılımasına yol açdı. Onu rejim tərəfindən ələ alınan satqınlar hər tərəfdən tənqid edir, gerilik, cəhalət, köhnə sistemin tərəfdarı kimi qələmə verirdilər.

Bu da sonda öz təsirini göstərdi. 1937-ci il iyun ayının 3-dən 4-nə keçən gecə DTK Cavidi həbs etdi. Onu türk kəşfiyyatına işləməkdə, antisovet fəaliyyətində, gəncləri yolundan azdırmaqda günahlandırırdılar. Ancaq Cavid bu ittihamların hamısını rədd etdi. Onu işgəncələrlə sındıra, yoldaşlarının üstünə böhtan atmağa məcbur edə bilmədilər.

“İblis”də Hüseyn Cavid ədəbi-fəlsəfi düşüncələrini, dünyaya baxışlarını özünəməxsus şəkildə ortaya qoymuşdu. Fəxrlə demək olar ki, Cavidin “İblis”i dünya ədəbiyyatında bu mövzuda yazılan bütün əsərlərdən yüksəkdə dayanır və onların zirvəsidir. Bəlkə də, Cavid avropalı olsaydı və Avropa ölkələrindən birində yaşayaraq “İblis”i yazsaydı, onda buna görə onu Şekspirlə, “İblis”i də “Hamlet”lə müqayisə edər və əsərindəki fəlsəfi fikirlərinə görə onu XX əsr dünya ədəbiyyatının banisi adlandırardılar. Çünki Cavidin “İblis”i Avropada böyük şöhrət qazanan Götenin “Faust”undan həm ədəbi məzmununa, həm də fəlsəfi əhəmiyyətinə görə qat- qat yüksəkdə durur.

Cavid “Şeyx Sənan” və” İblis” dən sonra heç bir əsər yazmasaydı belə, Azərbaycan türk-islam dünyası və dünya ədəbiyyatının ən böyük filosof yazarı olaraq qalmaqda davam edəcəkdi. Bu da Cavid yaradıcılığının, onun fəlsəfi dünya görüşünün bəşəriyyətin gələcəyi üçün nə qədər böyük əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Bu baxımdan Hüseyn Cavidi üzləşdiyi çətinliklərə, məruz qaldığı təzyiqlərə, həbs edilərək Sibirə sürgünlərə göndərilməsinə və vətəndən uzaqlarda dünyasını dəyişməsinə baxmayaraq, dünyanın ən xoşbəxt və əbədiyyətə qədər ədəbi aləmdə yaşayacaq yazarı hesab etmək olar.

“İblis”dən və “Şeyx Sənan”dan sonra Cavid o dövrdəki reallığı əks etdirən “Şeyda”nı yazdı. “Şeyda”nı yazadığı dövrdə istər Bakıda, istərsə də Qafqazın digər yerlərində inqilabi hərəkat güclənmişdi və bu da müəllifi zəmanəsinin qəhrəmanını axtarmağa, obrazlı şəkildə desək, göylərdən yerə enərək real həyata başqa gözlə baxmağa məcbur etdi. Əsərdə baş verən hadisələrin bir hissəsini dramaturq həyatdan götürüb, digər hissəsi isə şübhəsiz ki, müəllif təxəyyülünün nəticəsidir. Əsərin qəhrəmanı Şeyda Bakıdakı mətbəələrdən birində işləyir. Ancaq onda düşdüyü mühitin haqsızlıqlarına qarşı üsyan var, o ətrafında baş verən riyakarlıqlarla barışa bilmir. Ona görə də inqilabi fəaliyyətə başlayan Şeyda fəhlələrə öz hüquqlarını başa salır, onları bu hüquqlarını müdafiə etmək üçün mübarizəyə səsləyir. O, hətta inqilabi ruhlu şeirlər də yazır və onun bu şeirlərini fəhlələr əzbərləyirlər. Bu da mətbəə rəhbərliyini razı salmır və onlar Şeydanı işdən qovurlar. Burada Şeydanın daxili açılır. Nə qədər ki, işləyirdi o, mübariz bir qəhrəman idi. Ancaq işsizlik onu sarsıdaraq səfilə çevirir və sonda bu yol onu həbsxanaya aparır. Şeydadan əlavə, əsərdə Qara Musa surəti də var. Qara Musanın qardaşı vərəmdən ölür, onun özünün əli isə maşının altında qalaraq kəsilir. Əlil olan Qara Musanın evini borca görə mətbəə müdiri ələ keçirir. Qara Musa isə çıxış yolunu mətbəə müdirini öldürməkdə görür. Mübariz Şeyda sonda səfil vəziyyətə düşərək öz mübarizliyini itirsə də, Qara Musa intiqamını almaqla onu bu hala salanlara dərs verir. Amma “Şeyda” da Cavid Şeydanın simasında zəmanəsinin qəhrəmanı obrazını yarada bilmədi. Çünki Cavid inqilabların xalqa faciələr gətirdiyini anlayırdı və bu məsələyə münasibəti birmənalı deyildi. O, həmin dövrdə ətrafında baş verənlərə münasibətdə haqqın kimin tərəfində olduğunu, siyasi mübarizələrin xalqı haraya sürükləyə biləcəyini müəyyən etməkdə çətinlik çəkirdi və daim tərəddüdlər içində idi. Ona görə də, Şeyda müəyyən qədər Cavidin özünü xatırladır. Bu baxımdam Cavid Şeydanı inqilabi qəhrəmana çevirə bilmir və “Şeyda” nisbətən zəif əsər təsiri bağışlayır.

Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən işğalından sonra Cavid ilk dram əsəri olan “Maral”ın davamı hesab ediləcək “Afət” ( 1922) faciəsini yazdı. Maraldan fərqli olaraq Afət elit təbəqəyə mənsubdur, kübar bir xanımdır. O həyatı sevir, ancaq onu sevmədiyi birinə zorla ərə verirlər. Afət 16 il sevmədiyi əri Özdəmirlə yaşayır, ancaq sonda istədiyini tapdığını düşünərək hiyləgər və pozğun təbiətli Qarataya vurulur. Afət bu sevgisi üzündən cinayətə əl atır, Qarataya qovuşmaq üçün əri Özdəmiri öldürür. Ancaq Qaratay Afətlə deyil, daha varlı bir qadın olan Altuncayla evlənir. Aldadıldığını anlayan Afət də Cavidin digər qəhrəmanları kimi çıxış yolunu intiqam almaqda görür. O Qaratayı öldürdükdən sonra özü də zəhər içərək ölür və bu yolla ona qovuşur. Faciənin belə sonluqla bitməsi “Şeyx Sənan”da iki sevgilinin, Şeyx Sənanın və Xumarın özünü öldürərək ruhən qovuşmasını xatırladır. Amma Şeyx Sənanla müqayisədə Qaratay yüksək sevgiyə layiq deyil.

“Afət” də Cavid Ərtoğrulun simasında o dövrün ziyalısını təsvir edib. Ancaq o da Şeydaya bənzəyir və zavallı ziyalı təsiri bağışlayır. Cavidin ziyalıları sakit, bir az da zavallı vəziyyətində təsvir etməsi reallıqdan irəli gəlirdi. Çünki əsl ziyalılar az idi və onlar təkbaşına bu cəmiyyəti dəyişə bilməzdilər. Onlar hər şeyi yıxıb dağıdan inqilabçılar deyil, xalqı maarifləndirməyə çalışan zülmət içində bir nur idilər. Ona görə də, gücsüzlüklərini hiss edərək bədbinləşir və zavallı adam təsiri bağışlayırdılar.

Cavid öz qələminə sadiq idi və 1920-1926-cı illərdə o, “Peyğəmbər” və “Topal Teymur” pyeslərini yazdı. Bu baxımdan “Peyğəmbər” Cavidə daha böyük şöhrət gətirdi. Dramaturq bu pyesində Məhəmməd Peyğəmbərin simasında bəşəriyyətin ən dahi simalarından birini vermiş və onu oxuyucuya sevdirə bilmişdi. Bu əsər tamaşaya qoyulmaq üçün yazılmamışdı və müəllif bunu dönə-dönə qeyd edib. “Peyğəmbər” pyesi Cavidin dinimizə nə qədər bağlı olduğunu və onu sevdiyini bir daha ortaya çıxardı. “Peyğəmbər”in yüksək ustalıqla yazılması Cavidə daha bir şöhrət gətirdi. “Topal Teymur”da isə Cavid qan tökülməsinin əleyhinə çıxaraq türk dünyasının iki böyük sərkərdəsinin biri-birilərinin qanlarını tökməsini və bunun gətirdiyi faciələri ürək ağrısı ilə təsvir edib.

Cavid bu pyeslərindən sonra “Knyaz” daha sonra isə “Səyavuş”, “Şəhla”, “İblisin intiqamı”, “Xəyyam” dramlarını yazdı. Bunun ardınca yenə də tarixi mövzulara müraciət edərək “Atilla” və “Çingiz”i qələmə aldı.

Cavid həmin dövrdə yazdığı əsərlərində nə axtardığı haqqında suala belə cavab vermişdi: “Əsiri olduğum bir şey varsa, o da həqiqət və yenə həqiqətdir!” O, bu həqiqəti tapmaq üçün elə ağır bir yolun yolçuluğunu üzərinə götürdü ki, üzləşdiyi çətinliklər, ziddiyyətlər, təzyiqlər, uçurumlar və nəhayət, repressiyalar ömrünə, həyatına qənim kəsildi.

Həmin dövrdə Cavidin rejimin “uğurları”nı tərənnüm etməməsi onun simasında düşmən imici formalaşdırılmasına yol açdı. Onu rejim tərəfindən ələ alınan satqınlar hər tərəfdən tənqid edir, gerilik, cəhalət, köhnə sistemin tərəfdarı kimi qələmə verirdilər. Bu da sonda öz təsirini göstərdi. 1937-ci il iyun ayının 3-dən 4-nə keçən gecə DTK Cavidi həbs etdi. Onu türk kəşfiyyatına işləməkdə, antisovet fəaliyyətində, gəncləri yolundan azdırmaqda günahlandırırdılar. Ancaq Cavid bu ittihamların hamısını rədd etdi. Onu işgəncələrlə sındıra, yoldaşlarının üstünə böhtan atmağa məcbur edə bilmədilər. İki illik işgəncələrdən sonra rejim Cavidin təqsirini sübut edə, onu güllələmək üçün əsaslı fakt tapa bilmədi. Buna baxmayaraq, bolşevik cəlladları 1939-cu il iyun ayının 9-da Cavidə “gizli antisovet fəaliyyətinə görə” 8 il iş verdilər və Maqadana sürgün etdilər.

Sürgün həyatına dözə bilməyərək ağır xəstələnən Cavid 194-ci il dekabrın 5-də vətəndən uzaqlarda həyata göz yumdu. Beləliklə, zülmə və zalıma boyun əyməyən Cavid öz qəhrəmanlarının taleyini yaşadı, ancaq son nəfəsinədək əqidəsindən dönmədi.

Stalinin ölümündən sonra Cavid də, digər repressiya qurbanları kimi, bəraət aldı. Ulu öndər Heydər Əliyevin göstərişi ilə 1982-cı ildə Hüseyn Cavidin nəşi doğma vətənə gətirilərək dəfn edildi. Cavid yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən Heydər Əliyev bu böyük insan haqqında demişdir: “Hüseyn Cavid həmişə öz iradəsi ilə yaşamış, öz iradəsinə, millətinə sadiq olmuşdur, millətini, xalqını, həqiqətən, canından artıq sevmişdir”.

Cavid yazdığı ölməz əsərləri ilə nəinki Azərbaycan, həm də dünya ədəbiyyatının məşhur yazarlarından biri kimi qalmaqda, milyonların qəlbində yaşamaqda davam edir.

Zaman.-2013.-28 avqust.-S.12.