Xudadat Rəfibəyli: Müstəqillik tariximizdə şərəfli iz qoyan siyasi xadim (3)

Azərbaycan xalqının düşmənlərinin Rəfibəylilər nəslini yer üzündən silmək cəhdlərinə baxmayaraq, bu şərəfli nəslin nümayəndələri öz mübarizələrindən dönmədilər.

Bir vaxt atası gedər-gəlməzə göndəriləndə 7 yaşı olan Nigar xanım və digərləri ata-babalarının haqq yolunu davam etdirdilər, bu nəslin görkəmli davamçıları olaraq tarixdə iz buraxdılar. Onların yolunu isə Xalq yazıçısı Anar davam etdirir.

1Xudadat bəy Rəfibəyli Azərbaycan milli istiqlalının beşiyi olmuş Gəncədə əmin-amanlığı bərpa etmək, bolşevik nökəri olan və erməni daşnakları ilə birlikdə ilk cumhuriyyətimizə arxadan zərbə vurmaq istəyən yerli satqınların iç üzünə yaxşı bələd idi. Ona görə də bu satqınlarla mübarizəni özünün əsaz vəzifələrindən birinə çevirmişdi. Bu məqsədlə də o yerli əhali arasında təbliğatı gücləndirən tədbirlər həyata keçirir, bütün təxribatların qarşısını bacarıqla alırdı. Ona görə də Gəncədə milli hökumətimizə inam, azadlıq, müstəqillik ruhu olduqca güclü idi.

Amma Xudadat bəyin milli cümhuriyyəti qoruyub saxlamaq üçün göstərdiyi bütün cəhdlərə baxmayaraq, Azərbaycanın başı üzərindən qara yellər əsməkdə idi. Həmişəki kimi Azərbaycana təhlükə yenə də şimaldan gəlməkdə idi. Bolşeviklər Azərbaycana, Bakı neftinə can atırdılar. Bu işdə onlara bələdçilik edən isə bolşeviklərin yağlı vədlərinə inanan yerli satqınlarımız idi. Qırmızı ordu Türkiyəyə getmək adı ilə Azərbaycana gəlirdi və bu, çoxlarının əlini-qolunu bağlamışdı. Qardaş Türkiyəyə yardıma getmək istəyən qırmızı orduya əhali arasında süni bir rəğbət də formalaşdırılmışdı. Xudadat bəy həmin dövrdə qırmızı ordunun əsl məqsədini anlamışdı. Ancaq qüvvələr qeyri-bərabər idi. Ona görə də o, Gəncədəki milli Azərbaycan ordusunın zabitləri ilə bir araya gələrək vəziyyəti onlarla müzakirə etmiş, indiki məqamda hadisələrin gedişini gözləməyi, eyni zamanda sayıqlığı əldən verməməyi tapşırmışdı.

İşğal, istefa və həbs

1920-ci ilin aprel ayının 27-dən 28-nə keçən gecə bolşeviklər Azərbaycanı işğal etdilər. Bunun ardınca, aprelin 29-da Qırmızı ordu hissələri ərazilərimizi işğal edə-edə Gəncəyə doğru irəliləməyə başladı. Belə bir vəziyyətdə artıq hiss olunurdu ki, Gəncənin taleyi həll olunub. Dinc insanların qanının tökülməməsi və Qırmızı ordu əsgərlərinin əllərinə şəhərdə kütləvi qətliamlar törətməyə bəhanə verməmək üçün Xudadat bəy uzaqgörən bir addım atdı. O, aprel ayının 30-da tutduğu vəzifəsindən istefa verdi. Xudadat bəyin qubernator kimi imzalamış olduğu axırıncı sənəd onunla birlikdə işləmiş adamların hamısına etdiyi müraciəti idi. Xudadat bəy bu müraciətində yazırdı: “Bir ilə yaxın müddətdə Gəncə qubernatoru vəzifəsini icra edərkən əmin oldum ki, həm quberniya idarəsinin və qubernator dəftərxanasının qulluqçuları, həm də mənə tabe olan polis idarəsinin qulluqçuları onlara həvalə olunmuş vəzifələri vicdanla yerinə yetirmiş və quberniyada asayiş, sülh və əmin-amanlıq yaratmaq işində mənə kömək etmək üçün var qüvvələrini əsirgəməmişlər. Ona görə də qubernator vəzifəsini tərk edərkən adlarını saydığım idarələrin qulluqçularına çəkdikləri zəhmətlərə və qeyrətlə işlədiklərinə görə səmimi minnətdarlıq etməyi özümə mənəvi borc bilirəm və ümidvaram ki, onlar Azərbaycan Respublikasının tərəqqisi və çiçəklənməsi naminə öz vəzifələrini bundan sonra da vicdanla və səylə yerinə yetirəcəklər. Qubernator Rəfibəyov”.

Lakin Xudadat bəy şəhəri tərk etmək fikrində deyildi və o, əvvəlki kimi həkimlik fəaliyyətini davam etdirmək niyyətində idi. Qırmızı ordu hissələri Gəncəyə daxil olandan bir neçə gün sonra şəhərdəki ermənilər azərbaycanlılara qarşı fəallaşmağa başladılar. Onlar guya şəhərdəki azərbaycanlıların və milli ordu hissələrinin Qırmızı orduya qarşı təxribata hazırlaşdığı barədə Bakıya məlumat verir, eyni zamanda XI Ordu komandanlığında bu işin başında Xudadat bəyin dayandığı barədə rəy formalaşdırırdılar. Guya Xudadat bəy general-qubernator olduğu vaxt bolşevik tərəfdarı olan insanlara qarşı sərt tədbirlər həyata keçirmiş, erməni qırğınında iştirak etmişdi. Nəticədə Gəncədəki Qırmızı ordu komandanlığı Xudadat bəyin həbs edilməsi üçün bəhanə axtarmağa başladı. Nəhayət, ermənilərin Qırmızı ordu komandanlığına Xudadat bəyin bolşeviklərə qarşı üsyan hazırlaması barədə verdiyi məlumat şəhərdəki bolşevik rejiminin səbrini daşdırdı. 1920-ci il may ayının 12-də bolşeviklər Xudadat bəyi həbs etdilər. Onu silahlı əsgərlərin nəzarəti altında birbaşa Gəncədən Bakıya aparmaq qərarına gəldilər. Bu hadisə bütün Gəncəni ayağa qaldırmış və əhali küçələrə axışmışdı. Dəmiryol stansiyasında minlərlə gəncəli vardı. Xudadat bəy üç nəfər silahlı əsgərin müşayiəti ilə qatara minmək üçün dəmiryol vağzalına gəlirdi; həmişəki kimi belini dik tutmuş və qürurlu görkəmini saxlamışdı. Şahidlərin sözlərinə görə, kimsə ona pul uzatmış, o isə əlləri ilə rədd etmişdi. Həmin vaxt Xudadat bəyi azad etmək üçün Şəmkirdən 500 nəfər silahlı dəstə Gəncəyə doğru gəlməkdə idi. Ancaq Xudadat bəy buna ehtiyac olmadığını bildirmişdi. O, günahsız olduğunu bilirdi və haqqını müdafiə edəcəyinə əmin idi... Lakin bolşevik rejimi ona haqqını müdafiə etməyə imkan vermədi. Bolşeviklər Xudadat bəyi erməni kəndlərinin yandırılması və yerli əhaliyə divan tutması iddiası ilə mühakimə etdilər. Xudadat bəy bu iftiranı rədd etdi və bu işdə özünün günahkar olmadığını bildirdi. Amma ona nə özünü müdafiə etməyə, nə də son sözünü deməyə imkan vermədilər. Çünki bu işi düzüb-qoşan, əvvəlcə, daşnaklara xidmət edən, sonra isə bolşeviklərin tərəfinə keçən müstəntiq Sofikyanın məqsədi Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətlərindən birini aradan götürtmək idi. Elə də oldu və saxta ittihamla Xudadat bəyi günahkar bildilər. İyunun 1-də onu gizlicə Xəzər dənizindəki adalardan birinə apararaq güllələdilər

Gəncə üsyanı Xudadat bəyə görə başladı Xudadat bəy Rəfibəylinin həbsi Gəncədə üsyan üçün siqnal oldu.

Bununla əlaqədar tarixçi alim N.Yaqublu “Azərbaycan legionerləri” adlı kitabında yazır: “1920-ci ilin mayın ortalarından başlayaraq, Gəncədə vəziyyət kəskinləşmişdi və Qızıl ordu hissələri ilə əhali arasında toqquşma baş verəcəyi gözlənilirdi. Vəziyyəti gərginləşdirən və Gəncə üsyanının başlamasına səbəb olan amillərdən biri də Xudadat bəyin bolşeviklər tərəfindən həbs edilməsi idi. X. Rəfibəylinin istintaq işini burada ermənilər aparmışdı. Bu hadisədən bir neçə gün sonra, mayın 25-dən 26-na keçən gecə üsyan başlamışdı. Gəncə üsyanına başçılıq edən, Azərbaycan milli ordusunun keçmiş 3-cü piyada Gəncə polkunun komandiri, sonradan Polşa ordusunda xidmət etmiş, 1955-ci ilin yanvarında isə sovet KQB-sinin göndərdiyi bir xanım tərəfindən Almaniyada zəhər verilərək öldürülən məşhur albay Cahangir Kazımoğlu da xatirələrində üsyanın başlanmasına X. Rəfibəylinin həbsinin səbəb olduğunu göstərirdi”.

Azərbaycan tarixinin bu görkəmli siması əbədiyyətə qovuşandan sonra arxasında gözləri yaşlı həyat yoldaşı Cəvahir ananı, 11 yaşlı oğlu Kamili, 9 yağlı oğlu Rəşidi və bir də gələcəkdə Azərbaycan xalqının böyük şairəsi olacaq 7 yaşlı Nigarı buraxdı. Xudadat bəydən sonra ailəsi didərgin düşdü, başqa adlar altında yaşamağa məcbur oldu.

Həmin ağır günlər haqqında Rəfibəylilər nəslinin tədqiqatçısı, tanınmış alim Rafael Hüseynov belə yazır: “... Sovet dövləti Rəfibəyliləri doqquz dəfə ən sərt repressiyalara məruz qoydu. Həbs etdi, sürgünlərə yolladı, güllələdi. Gözlədi ki, yeni Rəfibəylilər yetişsin, sonra eyni bəlaları onların başına gətirdi. Rəfibəylilərin iri dəstəsi isə İrana, Türkiyəyə mühacirət etdi.

Amma şər imperiyasının caynağından qurtulmuş mühacir Rəfibəylilər xaricdə də rahat yaşaya bilmədilər. Təqiblər orda da davam etdi. Rəfibəylilər izi itirmək üçün Türkiyədə 3 müxtəlif soyadla ömür sürdülər - Arran, Sayqın, Əsgəran. Sovet İttifaqında qalanlar da bəyliklərini, Rəfibəyliliklərini gizlətmək üçün Rəfiyev oldular, Rəfizadə oldular, Babayev oldular, Kərimov oldular”...

Amma 70 ildən sonra Xudadat bəy Rəfibəyliyə günahı olmadığı barədə bəraət verildi.

Son söz əvəzi

Azərbaycan xalqının düşmənlərinin Rəfibəylilər nəslini yer üzündən silmək cəhdlərinə baxmayaraq, bu şərəfli nəslin nümayəndələri öz mübarizələrindən dönmədilər. Bir vaxt atası gedər-gəlməzə göndəriləndə 7 yaşı olan Nigar xanım və digərləri ata-babalarının haqq yolunu davam etdirdilər, bu nəslin görkəmli davamçıları olaraq tarixdə iz buraxdılar. Onların yolunu isə Xalq yazıçısı Anar davam etdirir.

Yazını ulu öndər Heydər Əliyeyin bu məşhur nəsil haqqında dedikləri ilə bitirmək istəyirəm: “İyirminci illərin repressiyalarında, otuzuncu illərin repressiyalarında çox dəyərli gəncəlilər- ziyalılar məhv edilmişdir. Onlardan biri də Nigar xanımın atası Xudadat bəy Rəfibəyli - Azərbaycanın ilk müstəqil hökumətində, Xalq Cümhuriyyətində nazir vəzifəsini tutmuş bir insan, sonra repressiya qurbanı olmuşdur. Ancaq tarix hər şeyi öz yerinə qoyur. Repressiya qurbanı olmuş Xudadat bəy Rəfibəylinin qızı Nigar xanım Rəfibəyli böyük bir yol keçmiş, Azərbaycan mədəniyyətinin inkişaf etməsi uğrunda çalışmışdır. O, öz həyat yoldaşı - Azərbaycanın böyük şairi Rəsul Rza ilə birlikdə Azərbaycan ədəbiyyatının yüksəlməsində xüsusi rol oynamışdır və məmnunam ki, onların övladı, Azərbaycanın böyük yazıçısı, Yazıçılar Birliyinin sədri, hörmətli Anar da əcdadlarının, anasının, atasının işini davam etdirir və Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişafına öz xidmətlərini göstərir. Görürsünüz, Gəncə nə qədər böyük insanlar yetişdirir. Bir ailədə üç Xalq yazıçısı- Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, Anar”.

Zaman.-2013.-6 fevral.-S.12.