Əhməd bəy Ağaoğlu:Milli azadlıq mücahidi(2)

Polis Əhməd bəy Ağaoğlunun İslamı və milli oyanışı təbliğ etməsini Osmanlının xeyrinə təbliğat aparması kimi dəyərləndirir və onun hər addımını təqib edirdi.

Bunu Əhməd bəy Ağaoğlu da hiss etməyə başlamışdı, buna baxmayaraq, o, xalqının milli oyanışı uğrundakı mübarizəsini davam etdirirdi. Bu yolda öz fəaliyyətini daha da genişləndirmək məqsədi ilə alovlu vətənpərvər yeni qəzet açmaq fikrinə düşür və çətinliklə də olsa müvafiq qurumlardan icazə alaraq, 1905-ci ilin iyun ayında “Həyat” qəzetinin nəşrinə başlayır.

Əhməd bəy Ağaoğlu (Ağayev) hələ XIX əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Tiflisdə nəşr edilən “Qafqaz” və Bakıda işıq üzü görən “Kaspi” qəzetlərindən başlayan fəaliyyətini XX əsrin ilk illərində daha da geniş şəkildə davam etdirirdi. Bakıya gəldikdən sonra “Kaspi”nin redaktorlarından birinin funksiyasını həyata keçirən Ə. Ağaoğlu qısa müddətdə ən çox tanınan şəxslərdən birinə çevrildi. Həmin dövrdə o, Bakı Ali Ticarət Məktəbində fransız dilindən dərs deyir, özünün də dediyi kimi, əlındəki ən cüzi imkandan belə istifadə edərək, mənsub olduğu millətə xidmət göstərirdi. İşinin çoxluğuna baxmayaraq, siyasi fəaliyyətlə də məşğul olmağa vaxt tapırdı. Əhməd bəy Ağaoğlu həmin dövrdə xalqının düşdüyü ağır vəziyyətin Rusiyanın ali orqanlarına çatdırılmasının vacibliyini yazır və bunun son nəticədə millətimizə münasibətin dəyişməsinə gətirib çıxaracağına ümid edirdi. Bu məqsədlə də o, Qafqaz Seyminə keçirilən seçkilərdə iştirak edir və xalqın etimadını qazanaraq müsəlman fraksiyasından bu qurumun mərkəzi orqanlarına üzv seçilir. Seymdəki çıxışlarında o, ölkədə yaranan ağır vəziyyəti, xüsusilə, müsəlmanların ayrı-seçkiliyə məruz qalmasını yerli məmurların özbaşınalığı ilə əlaqələndirirdi. Ona görə də hökumət orqanları onun fəaliyyətindən şübhələnməyə başlayır. Polis Əhməd bəy Ağaoğlunun İslamı və milli oyanışı təbliğ etməsini Osmanlının xeyrinə təbliğat aparması kimi dəyərləndirir və onun hər addımını təqib edirdi. Bunu Əhməd bəy Ağaoğlu da hiss etməyə başlamışdı, buna baxmayaraq, o, xalqının milli oyanışı uğrundakı mübarizəsini davam etdirirdi. Bu yolda öz fəaliyyətini daha da genişləndirmək məqsədi ilə alovlu vətənpərvər yeni qəzet açmaq fikrinə düşür və çətinliklə də olsa müvafiq qurumlardan icazə alaraq, 1905-ci ilin iyun ayında “Həyat” qəzetinin nəşrinə başlayır. Yeni qəzetin ilk sayında o, islamla türkçülüyün sintezini irəli sürür. O yazırdı ki, çoxlarının dediyi kimi, müsəlman və türkçü olmaqdan qorxmaq lazım deyil. Çünki Allah müsəlmançılıqla qövmləri yanaşı yaradıb ki, insanlar bir-birilərini daha yaxından tanısınlar. Əhməd bəy Ağaoğlı daha sonra yazırdı ki, bizim irəliyə doğru hərəkətimiz, həyat şəraitimizi yaxşılatmaq səylərimiz islam qanunları ilə birləşdikdə uğurlu ola bilər.

Onun “Həyat” qəzetində dini və milli ideyaları təbliğ edən yazıları hökumət orqanlarını daha ciddi şəkildə təşvişə salmışdı. Onlara elə gəlirdi ki, Ağaoğlunun təbliğ etdiyi ideyalar carizmə qarşı yönəlib və bu, Qafqazda panislamizmin genişlənməsinə yol açacaq. Bununla əlaqədar polis tərəfindən hazırlanan gizli raportda deyilirdi ki, islamın saflığı və toxunulmazlığı ideyalarını təbliğ edən Əhməd Ağaoğlu çarizmə və ruslara qarşı barışmaz mövqe tutur. Amma bununla bağlı hökumət orqanlarının əlində ciddi sübut və dəlil də yox idi. Ona görə də hökumət orqanları “Həyat” qəzetini bağlatmaq, onun baş redaktoru və təsisçisini həbs etmək üçün bəhanə axtarırdılar.

“Difai”yə aparan yol

1903-cü ildən başlayaraq, Rusiya daxilində baş verən bir çox proseslər Qafqazda da əks-səda verməkdə idi. Bu baxımdan Rusiyada inqilabi hərəkatın yeni mərhələyə qədəm qoyması ilə imperiya silkələnməyə başlamışdı. 1904-1905-ci illərdə baş verən Rus-Yapon müharibəsində birincilərin məğlub olması çar imperiyası daxilində hərc-mərclik üçün zəmin hazırladı. Bundan istifadə edən ermənilər rus çarizminin yerli nümayəndələrinin pərdə arxasından onları dəstəkləməsindən ruhlanaraq, Azərbaycanda milli qırğınlar törətməyə başladılar. 1905-1907-ci illərdə ermənilər Azərbaycanın hər yerində minlərlə günahsız insanları qətlə yetirdilər. Ermənilər o dövrdə həm də Azərbaycanın görkəmli simalarına qarşı terror aktlarına əl atırdılar. Belə bir vəziyyətdə ermənilərin və onları dəstəkləyən çar məmurlarının terror aktlarının qarşısını almaq üçün müvafiq addımların atılması qarşısıalınmaz zərurət kimi ortaya çıxmışdı. Müsəlmanlar üçün olduqca ağır günlərdə Əhməd bəy Ağaoğlu erməni terroruna qarşı onun öz silahından istifadə etmək və bununla bağlı müdafiə təşkilatının yaradılması barədə qərar qəbul etdi. O, öz fikrini yaxından tanıdığı bir çox adamlara dedi və bununla bağlı onların razılığını aldı. 1906-cı ilin payızında Əhməd bəy Ağaoğlunun təşəbbüsü ilə “Difai” (müdafiə) təşkilatı yaradıldı. Yeni təşkilatın mərkəzi Bakıda yerləşirdi. Onu da qeyd edək ki, bəzi mənbələr “Difai”nin 1905-ci ildə yaradıldığını yazırlar. Onlardan biri də məşhur türk maarifçisi Yusif Akçuradır. Akçura Əhməd bəy Ağaoğluna həsr etdiyi məqaləsində yazır ki, 1905-ci ildə onun tərəfindən Bakıda “Fədai” cəmiyyəti yaradılıb. Yusif Akçura “Fədai” dedikdə, şübhəsiz ki, “ Difai”ni nəzərdə tutub (Mənbə, Eldar Əzizov, “Difai”, Bakı, 2009).

“Difai”nin yaradılması ilə bağlı N. Şeyxzamanlı isə yazır ki, Əhməd bəy Ağayev Gəncəyə gələrək, Cümə məscidində camaatla görüşdü: “O, yerli ziyalılarla, Ələkbər bəy Rəfibəyovla, Ələkbər və Ələsgər Xasməmmədovlarla, Nəsib bəy Yusifbəyovla görüşmüş, onlarla söhbət zamanı çar hökumətinə müqavimət göstərə biləcək bir təşkilat yaradılması qərara alınmışdır. Həmin təşkilatı “Difai” adlandırmaq qərara alındı. Sonradan “Difai”nin möhürü hazırlandı” (Mənbə, Eldar Əzizov, “Difai”, Bakı, 2009).

Amma arxivlərdə “Difai”nin 1906-cı ilin payızında Bakıda Ə. Ağayev tərəfindən yaradıldığı barədə bəzi məlumatlar da var. “Difai”ni yaradarkən Əhməd bəy Ağaoğlunun bir devizi vardı: “Terrora terrorla cavab verilməlidir!”. O yazırdı: “…Bir dövlətdə ki, danışmağa, yazmağa izn vermirlər, insanlar zülm və əsarət altındadır, haqq və ədalət unudulub - orda terrordan başqa yol qalmır. Mən cəlladlara və xalqa Allahsızcasına qan udduranlara qarşı terroru qəbul edirəm!” (Sitat Sabir Rüstəmxanlının “Difai fədailəri” kitabındandır, Bakı, 2010).

Göründüyü kimi, həmin dövrdə Əhməd bəy Ağaoğlunu daşnak terroruna terrorla cavab verməyə məcbur edən səbəblər vardı. O, yana-yana deyirdi ki, indiki dövlət məmurlarının, bəlkə də, hamısı alçaqcasına erməni terror dəstələrinə ram olub, onların sifarişlərini yerinə yetirir və məzlum müsəlmanlara amansız cəza verirlər. Ona görə də özünü qabağa verərək, millətini çar məmurları ilə erməni daşnaklarının qırğınından qorumaq və özünün də dediyi kimi, xalqa atılan gülləni sinəsinə çəkmək məqsədi ilə işə başladı. Əhməd bəy erməni terrorunun arxasında kilsənin dayandığını və müsəlmanlara qarşı həyata keçirilən bütün qırğınların məhz onların vasitəsi ilə istiqamətləndirildiyini də yaxşı bilirdi. O bununla bağlı çıxışlarının birində belə demişdi ki, erməni-rus müttəfiqliyinin arxasında kilsə dayanır.

Əhməd bəy məsələ ilə bağlı həmfikirləri ilə söhbətində bildirmişdi ki, bizim silahsız da görməli işlərimiz çoxdur. Əgər o işləri vaxtında görə bilsəydik, üstümüzə silahla gəlməyə cəsarət eləməzdilər. Sözə sözlə, gülləyə güllə ilə cavab verəcəyik. Biz savaşın, qonşular arasında münasibətlərin pozulmasının, qan tökülməsinin tərəfdarı deyilik; məqsədimiz düşmən hücumlarını dəf etməkdir. Ona görə də ağlıma “Difai” adı gəlib. (Mənbə, Sabir Rüstəmxanlı, “Difai fədailəri”, Bakı, 2010).

Bununla bağlı əhaliyə edilən müraciətlərdə “Difai”nin yaradılması səbəbləri aydın şəkildə izah edilmişdi. “Difai”nin müraciətlərində bu qurum tərəfindən müsəlman əhali üçün zərərli hesab ediləcək və ermənipərəstlikdə şübhə doğuracaq vəzifəli şəxslər də terrorla hədələnirdi. Əhməd bəy Ağaoğlu tərəfindən “Difai”nin proqramı da hazırlanmışdı. Bu proqramın layihəsi 1906-cı ildə Ə.Ağayev tərəfindən dərc edilən “İrşad” qəzetində dərc edilmişdi. Bununla əlaqədar Difai”nin proqramında deyilirdi: “Hökumət dairələri, xüsusən, cənab Vorontsov-Daşkovun canişin olduğu kədərli günlərdə erməni “Daşnaksutyun” təşkilatının bombaları və güllələri qarşısında qorxaqcasına baş əydilər, bu təşkilatın Qafqazda itaətkar alətlərinə çevrildilər. Yerli hakimiyyət orqanları “Daşnaksutyun”un əlində miskin bir vasitə oldular” (Mənbə, Eldar Əzizov, “Difai”, Bakı, 2009).

Zaman.-2013.-14 fevral.-S.12