Dünya elminin inkişafına təkan verən dahi (2)

ƏZIZ MUSTAFA,

Məktəbdə təhsil aldığı illərdə o həm də Kolumbiya Universitetində çalışır və ixtisası üzrə aparılan elmi tədqiqat işlərində fəal iştirak edirdi. 1947-ci ildə o valideynlərini də yanına- Amerikaya apardı.

Lütfi Zadə 1948-ci ildə Massaçusets Texnologiya İnstitutunu elektron mühəndisliyi üzrə magistr kimi təhsilini başa vurdu. Elmi tədqiqatlarını daha geniş şəkildə davam etdirən Lütfi Zadə 1957-ci ildə professor elmi dərəcəsi aldı. Lütfi Zadənin elmi tədqiqatlara olan böyük həvəsi o dövrdə iş yoldaşlarının çoxunu və rəhbərliyi heyrətə salmışdı. O, işə hamıdan tez gəlir və ən sonda oranı tərk edirdi. İş yoldaşları o vaxt onun haqqında: “ Əgər icazə versələr, bu cavan oğlan evə getməz, gecə də yorulmaq bilmədən işləyər”,-deyirdilər.

Əslində onda elmə olan maraq lap uşaq yaşlarından hiss olunurdu və onu heç cür kitablardan ayıra bilmirdilər. Bununla bağlı anası Fanni sonralar Lütfi Zadənin uşaqlıq illərini belə xatırlamışdı: “Lütfinin 5 yaşı tamam olan günü qohum-əqrəbalarımız gəlib onu təbrik etmək istəyirdi. Lakin o, bütün qonaqların ona görə evə gəlməsini sanki görmür, küncə çəkilərək kitab oxumağa davam edirdi. Onun otağında iki mindən çox kitab var idi ki, onların da əksəriyyəti rus dilində idi. Lütfinin 12 yaşı olanda isə otağının qapısı üzərində “TƏK”(bu onu oxuyan zaman narahat edilməməyi üçün idi) yazılmışdı”.

Lütfinin uşaqlıqdan elmə olan sonsuz marağı sonrakı dövrlərdə də davam edirdi. Onun işə hamıdan tez gəlib hamıdan sonra getməsi də bununla bağlı idi.

Lütfi Zadə özü də uşaqlıqda çox kitab oxuduğunu söyləyərək, eyni zamanda ailə daxilində aldığı insani tərbiyənin də özünün əsl insan kimi yetişməsində önəmli rol oynadığını xüsusi qeyd edir: “Mən ailədə tək uşaq olmuşam və valideynlərim mənim bütün istəklərimi yerinə yetiriblər. Bəzi uşaqlara həddən artıq diqqət mənfi təsir etsə də, valideynlərim məni ərköyün böyütməyib. Özümü dərk edəndən elmlə maraqlanmışam. Olduqca çox mütaliə edirdim, indiyədək “Bakinski raboçi” qəzetini oxumağımı xatırlayıram (o zaman alim ibtidai sinif şagirdi idi). Ümumiyyətlə, Bakıda keçirdiyim 10 il mənə çox böyük təsir göstərib və insan kimi formalaşmağımda müstəsna rol oynayıb. Bilirsiniz, məni heç vaxt pul maraqlandırmayıb, böyük evlər, bahalı maşınlara sahib olmaq arzusunda olmamışam. Əgər bu gün mən hələ də elmlə məşğul oluramsa, bu, Bakıda mənə aşılanan dəyərlərlə bağlıdır”.

Gələcəyin böyük dahisinin yorulmaq bilmədən apardığı elmi tədqiqatlar sonda öz bəhrəsini verdi. Belə ki, 1950-ci ildə onun qeyri-səlis stasionar zəncirlərin tezlik analizi məsələlərinə həsr edilən elmi işi ABŞ-ın elmi dairələrində olduqca yüksək qiymətləndirildi. Bu elmi iş onun beynəlxalq aləmdə də gənc və istedadlı alim kimi tanınmasına yol açdı. Onun elmi sahədə diqqəti cəlb edən qeyri-adiliyi, mövcud elmi nəzəriyyələri yenidən nəzərdən keçirərək bu günə kimi mövcud olan elmi nəzəriyyələri alt-üst etməyə çalışması, onların əsasında yeni elmi kəşflər etməyə can atması ilə bağlı idi. Bu müstəvidə də 1950-ci ildə Lütfi Zadə tədqiqatçı alim Ç.Raqassini ilə birlikdə son nəticəni öncədən müəyyən etməyə imkan verən Viner nəzəriyyəsinin ümumiləşməsini təklif etməsi oldu. Bu da həm nəzəriyyənin müəllifi məşhur alim Vinerin özü, həm də Amerikanın tanınmış alimləri tərəfindən də böyük razılıqla qarşılandı.

Elmi tədqiqatlarını davam etdirən gənc alim 1952-ci ildə yenə də elmi tərəfdaşı Ç.Raqassini ilə birlikdə diskret sistemlər üçün Z-çevrilmələr metodunu işləyib hazırladı. Bununla da o yeni elmi kəşflərə gedən yolu dəqiqliklə müəyyən etmiş oldu.

Lütfi Zadənin xüsusi istedada malik olduğunu görən məşhur alim, kibernetikanın atası hesab olunan Norbert Viner ona məsləhət gördü ki, Kaliforniya ştatındakı Berkli Universitetində tədqiqatlarını davam etdirsin. Alimin məsləhətlərinə qulaq asan Lütfi Zadə Kaliforniyadakı Berkli Universitetindəki elektrotexnika kafedrasında işə düzələrək burada tədqiqatlarını davam etdirməyə başladı. Amma yeni iş yerində iki il çətinlik çəkdi. Çünki burada tədqiqatlar daha qlobal səviyyədə aparılırdı və üstəlik iş prosesi də olduqca sərt idi. Amma çətinliklə də olsa o, Berkli universitetinə uyğunlaşa bildi.

Berkli universitetindəki fəaliyyəti ilə bağlı böyük alim Amerikanın səsi radiosunun əməkdaşı Dilşad Əlyarlıya verdiyi müsahibəsində (28 Fevral 2012) belə deyib: “Əgər Kolumbiya universitetində qalsaydım, indi heç bir şey idim. Bəxtim gətirdi ki, buraya-Qərbə gəldim. Kolumbiya çox yaxşı yerdir. Amma orada təzyiq hiss etmirsən. İnsanlar təzyiq olmadığı halda, inkişaf edə bilmir. Berkli də isə o təzyiq var idi. 1959-cu ildə buraya-Berkliyə gəldim və1963-cü ildə bölmə müdiri təyin edildim. 1968-ci ilə qədər bu vəzifədə çalışdım. Yəni təzyiq var idi. Mən təzyiq deyəndə, normal səviyyədə təzyiq nəzərdə tuturam. Nə çox, nə də az təzyiq yaxşı deyil. Həyatda çox şey bizim nəzarətimizdən xaricdədir. O zaman Berkli universiteti çox yüksək templə inkişaf edirdi. Lakin bu gün Kaliforniyada vəziyyət bir qədər dəyişib. İqtisadi şərait başqadır”.

Həmin dövrdə alim bütün diqqətini xətti sistemlər və avtomatik idarəetmə nəzəriyyəsinə yönəltmişdi. Bu axtarışlar sonda öz nəticəsini verdi. Belə ki, alim 1963-cü ildə Çarlz Dezoirlə birlikdə “Xətti sistemlər nəzəriyyəsi” (fəza vəziyyətləri metodu) üzrə elmi tədqiqatlarını tamamladı. Bu elmi tədqiqatlar əsasında isə alim “Xətti sistemlər nəzəriyyəsi” (fəza vəziyyətləri metodu) kitabını nəşr etdirdi. O, bu elmi tədqiqatında Çarlz Dezoirlə birlikdə idarəetmə nəzəriyyəsini kökündən dəyişdirən vəziyyətlər fəzası yanaşmasını gündəmə gətirərək “Xətti sistemlər nəzəriyyəsi”nin əsaslarını işləyib hazırladı. Bu elmi nəzəriyyədə müəlliflərinə beynəlxalq aləmdə yeni bir şöhrət gətirdi.

Fəza vəziyyətləri nəzəriyyəsi dinamik sistemlərin və müasir idarəetmə elminin əsasını təşkil edir. ABŞ-ın Milli Kosmik Tədqiqatlar Mərkəzi (NASA) bu nəzəriyyələr əsasında idarəetmə sistemlərini tədqiq edir, layihələndirir və tətbiq edir.

Zaman.-2013.-25 iyul.-S.12.