Əli bəy Hüseynzadə - milli istiqlalTuran aşiqi

 

ƏZIZ MUSTAFA

 

“Ucundadır dilimin, həqiqətin böyüyü, Nə qoydular deyəyim, nə kəsdilər dilimi. Bilirmisən cühəla, nə etdilər Vətənə?! Nə qoydular uyuya, nə qoydular oyana. Ədu qırır qapıyı, biz evdə bixəbəriz, Nə başqa-başqalarız, nə ittihad edəriz. Oyatmadı qələmim, bu türk ilə əcəmi, Nə qoydular yazayım, nə qırdılar qələmi”.

Bu yanıqlı, insanı öz varlığından edən və onu yeni savaşlara çağıran sözləri yalnız o yaza bilərdi. Çünki  damarlarında axan qan deyil, obrazlı şəkildə desək, min illərin həsrəti, türklərin qəhrəmanlıq savaşı və bir də ulu Turan həsrəti idi. Bu həsrət ömrü boyu ona rahatlıq vermədi, onu yeni azadlıq mücadilələrinə səslədi. O bu yolda qələmini süngüyə çevirərək, ağzını geniş açaraq hər an türk dünyasını udmağa hazır olan iki nəhəng əjdaha - Rusiya və Çin imperiyalarına bu yolla savaş açdı. Onun bu savaşı “Dədə Qorqud”da türkləri udaraq məhv etməyə çalışan Təpəgözü təkbaşına öldürməyə gedən qəhrəman Basatı xatırladırdı. Basat qılıncı ilə Təpəgözü öldürərək, soydaşlarını xilas etdi. O isə qələmi ilə Basatın qəhrəmanlığını təkrar etməyə cəhd edirdi və həyatını bu müqəddəs amala həsr etmişdi. Onun yazdığı hər söz, hər bənd şeiri düşmənə açılan top atəşindən daha dəhşətli təsir göstərirdi. Ona təzyiq edir, sındırmağa çalışır və bu yolla azadlıq mücadiləsindən döndərməyə çalışırdılar. Amma ömrünün sonuna kimi onu sındıra, azadlıq mücadiləsindən, ulu Turan savaşından döndərə bilmədilər. Çünki o bütün varlığı ilə Turan deyə hayqırır, türk-islam dünyasını birliyə çağırır və bu yolda ölümündən belə qorxmurdu. Həmin dövrdə onu yaxından tanıyan milli mücadilə yoldaşlarından  bıri onun haqqında belə demişdi: “Susuz insanlar bir damcı suya susadıqları və bir qətrə üçün canlarını verməyə hazır olduqları kimi, o  da azadlıq və ulu Turan üçün susamışdı. Onun yanğısı türk islam dünyasının yanğısı, onların birliyi və vəhdəti idi. O bu yolda heç nədən çəkinmir və mübarizəsini davam etdirirdi. O, həyatını bu ulu və müqəddəs amal uğrunda mübarizədə qurban verməyə hazır idi”.

 Həyatını öz millətinin milli istiqlalı və azadlığı uğrunda mübarizədə ölümə verməyə hazır olan bu böyük insan XIX-XX əsr Azərbaycan türklərinin böyük oğlu, sinəsində daim ulu Turan eşqi döyünən Əli bəy Hüzeynzadə idi.

Gələcəkdə öz adını Azərbaycanın milli oyanışı və istiqlalı uğrunda mübarizə aparan böyük şəxsiyyətlərin sırasında əbədi həkk etdirən Əli bəy Hüseynzadə 1864-cü il fevral ayının 24-də Salyan şəhərində anadan olub. Onun atası, o dövrün tanınmış ziyalılarından biri olan  “Tiflis Müsəlman Məktəbinin müəllimi Molla Hüseyn Hüseynzadə, anası isə Qafqaz şeyxülislamı Axund Əhməd Hüseynzadə-Səlyaninin qızı Xədicə xanım idi. Qeyd edək ki, Axund Əhməd Hüseynzadə Səlyani Qafqazın tanınmış şeyxülislamı idi və o dövrdə islam aləmində ən hörmətli şəxslərdən biri sayılırdı.  Amma həyat hələ uşaq  yaşlarından etibarən balaca Əlini sınağa çəkməyə başlamışdı. Belə ki, o hələ kiçik yaşlarında ikən atası vəfat etmişdi. Sonralar o ömrünün sonuna kimi atasızlıq yanğısını unuda bilməmiş, üzünü görüb, xatırlaya bilmədiyi atasını həsrətlə yana-yana anmışdı. Atasının ölümündən sonra anası ilə Tiflisə - babasının yanına köçməyə məcbur olan Əli bəy burada özünəməxsus bir həyat məktəbi keçir. Belə ki, o vaxt Tiflis Qafqazın mədəniyyət mərkəzlərindən biri sayılırdı. Rus imperiyasının Qafqazı idarə edən canişinləri Tiflisdə otururdular. Bu da Tiflisin qısa müddətdə bölgənin elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrilməsində önəmli rol oynamışdı. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, Tiflisdə o zaman yaşayan əhalinin təxminən yarısını Azərbaycan  türkləri təşkşl edirdilər. Üstəlik, Tiflis Borçalı mahalının 30-40 kilometrliyində yerləşirdi. Necə deyərlər, Tiflis və ətrafında  faktiki olaraq Azərbaycan türkləri çoxluq təşkil edirdi. Bu da Tiflisin Borçalı azərbaycanlılarının (türklərinin) kiçik ana paytaxtına, elm və mədəniyyət mərkəzinə çevrilməsində mühüm rol oynamışdı. Belə bir mühitə düşməsi və orada böyüməsi isə Əli bəy Hüseynzadənin ulu turançılıq ruhunda yetişməsində və dünyagörüşündə türkçülüyün aparıcı mübarizə vasitələrindən birinə çevrilməsində mühüm rol oynadı.

Əli bəy ilk təhsilini Tiflis gimnaziyasında aldı. O vaxt bu gimnaziyada həm dini, həm də dünyəvi dərslər keçilirdi. Gimnaziyada özünü istedadlı şagird kimi göstərərək, qısa müddətdə ərəb, fars və rus dillərinə yiyələnən Əli bəyi xalqının gələcəyi daha çox maraqlandırmağa başlamışdı. Həmin dövrdə o: “Biz kimik və haradan gəlib, haraya gedirik?” sualına cavab tapmağa çalışırdı. O bu suallara yalnız gimnaziyada, oxuduğu kitablarda deyil, həm də babası ilə birgə getdiyi müxtəlif səviyyəli məclislərdə axtarırdı. Belə məclislərdən birində o, atasının yaxın dostu, Şərqin o dövrdə maarifpərvər ziyalısı və Azərbaycanın ilk dramaturqu Mirzə Fətəli Axundzadə ilə yaxından tanış olmuşdu. Axundzadə Əli bəyin milli təəssübkeşliyini görərək, onu bağrına basmış və bəzi məsləhətlərini vermişdi.

Bir sözlə, Tiflis mühiti Əli bəy Hüseynzadəni gələcək milli mücadilə mübarizələrinə hazırlamışdı. Sonralar bu milli mücadilə mübarizəsi onun həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrildi.

1885-ci ildə Tiflis gimnaziyasını bitirən Əli bəy Hüseynzadə ali təhsil almaq üçün Şərq ölkələrini və ya Türkiyəni deyil, o dövrdəki əksər elita ailələrinin övladları kimi Rusiyanı, Sankt-Peterburq şəhərini seçdi. O, Sankt-Peterburq Universitetinin riyaziyyat fakültəsinə daxil oldu. Rusiya paytaxtında dövrün məşhur elm xadimləri - Mendeleyev, Baqner, Menşutkin, Jukovski və başqalarından dərs alan Ə.Hüseynzadə imperiyanın paytaxtında gedən ictimai-siyasi proseslərlə də yaxından tanış oldu. Həmin dövrdə Sankt-Peterburq inqilabi demokratiya ruhunda tərbiyə olunan gənclərin mübarizə meydanına çevrilmişdi. Əli bəy də həmin gənclərlə qaynayıb-qarışmış və bu da ona milli azadlıq mücadiləmizin yollarını müəyyən etməyə imkan vermişdi.O, “xalqçılar” hərəkatına rəğbət bəsləyirdi.

 Amma Sankt-Peterburq həyatı Əli bəy Hüseynzadəni sıxırdı və o, özünü burada yad ölkədəki kimi hiss edirdi. Ona görə də tezliklə təhsilini yarımçıq qoyaraq, İstanbula gəlməyə məcbur oldu, İstanbul darülfünunda əsgəri-tibbiyyə fakültəsində oxumağa başladı. Bu ali məktəbi bitirdikdən sonra dermatoloq və yüzbaşı rütbəsi alan gənc Əli bəyi 1897-ci ildə Qırmızı Aypara Cəmiyyətinin tərkibində İtaliyaya göndərdilər. O, burada humanitar tibbi məqsədlərə xidmət edən yardım kampaniyasında fəal iştirak edir. Həm İstanbul, həm də İtaliya mühiti Əli bəyin milli dünyagörüşünün formalaşmasında önəmli rol oynayır. Üç il İtaliyada qaldıqdan sonra yenidən İstanbula qayıdan Əli bəy imtahan verərək, İstanbul Darülfünunda əsgəri-tibbiyyə fakültəsində professor köməkçisi vəzifəsinə təyin edilir. Burada işlədiyi illərdə  İstanbuldakı siyasi proseslərdə fəal iştirak edən Əli bəy buna görə polisin diqqətini özünə cəlb edir. Polis onun hər addımını təqib etməyə başlayır. Buna baxmayaraq, Əli bəy Hüseynzadə İstanbulda bir neçə yoldaşı ilə birlikdə “İttihad və tərəqqi” partiyasının əsasını qoymağa müvəffəq olur. Amma polisin onun hər addımını nəzarət altına aldığını görən  Əli bəy öz partiya yoldaşlarını təhlükə altında qoymamaq və izi azdırmaq məqsədi ilə Bakıya qayıtmalı olur. Amma onun Bakıya gəlişini də elə-belə, düşünülməmiş atılan addım kimi  dəyərləndirmək olmaz. Belə ki, həmin dövrdə Bakıda da bir intibah, siyasi oyanma hiss olunmaqda idi. Qısa müddətdə neft və milyonlar səltənətinin paytaxtına çevrilən Bakı Tiflisin Qafqaz üçün oynadığı mədəni-elmi mərkəz funksiyasını öz üzərinə götürmüş və sürətlə inkişaf etməyə başlamışdı. Bu müstəvidə də XIX əsrin  90-cı illərindən başlayaraq, Bakıya Qafqazın, çar Rusiyasının və dünyanın hər yerindən elm, incəsənət, iş adamları axışırdı.  Bu da Bakıda bütün sahələrdə canlanma yaratmışdı. Həmin dövrdə bir-birinin ardınca Bakıda nəşrə başlayan mətbu orqanlar da əhali arasında milli ideyaların, milli mənlik hisslərinin təbliğ olunmasına imkan vermişdi. Təbii ki, Bakının əsarətdə olan türklər üçün milli, mədəni və siyasi mərkəzə çevrilməsi Osmanlının da diqqətini bu bölgəyə cəlb etmişdi. Belə bir vəziyyətdə İstanbuldan Bakıya köç etməyə məcbur olan Əli bəy Hüseynzadənin də qarsısında müqəddəs bir iş, Azərbaycan türklərini çarizmə qarşı milli mücadiləyə hazırlamaq vəzifəsi dayanmışdı.

 

 

Zaman.-2013.-5 iyun.-S.12.