Kərim Kərimov - SSRİ-ni kosmos dövləti edən dahi azərbaycanlı (5)

Beynəlxalq heyətin kosmosa göndərilməsi ərəfəsində gözlənilməz maneə üzə çıxdı. Məlum oldu ki, kosmik gəminin salonunda rəngli kamera işləmir. Əvvəlcə, buna görə beynəlxalq heyətin kosmosa göndərilməsini təxirə salmaq istədilər. Lakin bu, Qərbdə SSRİ-nin kosmik sahədə geri qaldığı barədə hay-küyün qalxmasına səbəb olacaqdı. Kərim Kərimov bununla bağlı: “ Heç kəs bununla əlaqədar məsuliyyəti boynuna götürmək istəmirdi. Çünki bu uçuş siyasi xarakter daşıyırdı. Mən belə bir vəziyyətdə məsuliyyəti öz üzərimə götürərək, gəminin kosmosa göndərilməsi barədə qərar qəbul etdim.

Baş katib təhdidedici şəkildə: “Bütün bunlar bizim kosmos dövləti olduğumuzu şübhə altına alır və beynəlxalq aləmdəki imicimizə zərbə vurur”,- demişdi

Onun bu sözləri qarşısında SSRİ kosmonavtikasına rəhbərlik edənlər deməyə söz tapa bilməmişdilər. Amma gözlənilmədən Kərim Kərimov söz alaraq: “Hörmətli baş katib, ortada insan taleyi var. Kosmik gəmi tam uçuşa hazır olmadan onu yerətrafı orbitə çıxarmaq, kosmonavtları göz görə-görə ölümə göndərmək olmaz”,-demişdi. Bununla da kosmik gəmilərin kosmosa göndərilməsinin gecikməsi ilə bağlı söz-söhbətə son qoyulmuşdu. Halbuki o dövrdə Brejnevin sözünə etiraz etmək olmazdı. Brejnevin susmasına səbəb isə Kərim Kərimovun kosmosun fəthi sahəsindəki böyük xidmətləri idi. Yeri gəlmişkən, onu da deyək ki, K.Kərimovun təşkilatçılıq qabiliyyəti onun yüksək vəzifələrə irəli çəkilməsində önəmli rol oynadı. Belə ki, 1965-ci ildə o, SSRİ Kosmik Vasitələr İdarəsinin rəisi vəzifəsinə təyin edildi. Bir il sonra 1966-cı ildə isə məşhur konstruktor Sergey Korolyovun şəxsi təşəbbüsü və təklifi ilə Kərim Kərimovu Kosmik Gəmilər üzrə Dövlət Komissiyasının sədri vəzifəsinə irəli çəkdilər. Bu onun istedadına və təşkilatçılıq qabiliyyətinə verilən ən böyük qiymət idi.

Ötən əsrin 60-cı illərinin sonlarında ABŞ kosmik sahədə SSRİ-ni qabaqlayaraq, Aya ilk insanını çıxardı. Bu isə SSRİ-də həyəcanla qarşılandı. Çünki o vaxta kimi SSRİ ABŞ-ı kosmosun fəthi sahəsində qabaqlayırdı. Kərim Kərimov bu uğursuzluğun səbəbini belə izah edir: “Qaqarinin kosmosa uçmasından sonra ABŞ Prezidenti Kennedinin təkidi və tələbi ilə kosmik sahədə geriliyi aradan qaldırmaq üçün Konqres 240 milyard dollar ayrılmasına razılıq verdi. O vaxt biz də bunu nəzərə alaraq, ölkə rəhbərliyinə kosmosun fəthi üçün əlavə maliyyə vəsaiti ayrılmasını xahiş etdik. Bununla bağlı Korolyov bir neçə dəfə rəhbərliyin yanında oldu. Ancaq o vaxt SSRİ rəhbərliyi kosmosun fəthi üçün əlavə vəsait ayırmaq barədəki təşəbbüs və xahişlərə məhəl qoymadı. Çünki onlar əldə edilən uğurların yenə də davam edəcəyinə əmin idilər. Ona görə də ABŞ tədricən bu sahədə bizi qabaqlaya və Aya adam göndərə bildi.

Onu da deyək ki, həmin dövrdə iki ölkə arasında yaxınlaşma baş verdi və nəticədə yerətrafı orbitə ABŞ və SSRİ kosmonavtlarından ibarət beynəlxalq ekipajın daxil olduğu “Soyuz-Apollon” gəmisi göndərildi.

Kərim Kərimovun sözlərinə görə, bu, daha çox siyasi məqsədlərə xidmət edirdi: “Bu təşəbbüs akademik Keldış tərəfindən ortaya atılmışdı. Keldış ölkə rəhbərliyini inandıra bilmişdi ki, bu, soyuq müharibə gərginliyini zəiflədə və iki ölkəni yaxınlaşdıra biləcək. Biz isə beynəlxalq heyətin kosmosa göndərilməsini ən yüksək səviyyədə təmin etmək üçün gecə-gündüz çalışmışdıq.

Onu da deyim ki, bu hazırlıq əsəbi bir vəziyyətdə həyata keçirilirdi. Çünki bu sırf siyasi alver niyyətlərinə xidmət edirdi və onun kosmik elmə heç bir aidiyyəti yox idi”.

Amma beynəlxalq heyətin kosmosa göndərilməsi ərəfəsində gözlənilməz maneə üzə çıxdı. Məlum oldu ki, kosmik gəminin salonunda rəngli kamera işləmir. Əvvəlcə, buna görə beynəlxalq heyətin kosmosa göndərilməsini təxirə salmaq istədilər. Lakin bu, Qərbdə SSRİ-nin kosmik sahədə geri qaldığı barədə hay-küyün qalxmasına səbəb olacaqdı. Kərim Kərimov bununla bağlı: “ Heç kəs bununla əlaqədar məsuliyyəti boynuna götürmək istəmirdi. Çünki bu uçuş siyasi xarakter daşıyırdı. Mən belə bir vəziyyətdə məsuliyyəti öz üzərimə götürərək, gəminin kosmosa göndərilməsi barədə qərar qəbul etdim. Məni maşınqayırma naziri Afanasiyev də dəstəklədi. Biz yalnız beynəlxalq heyət kosmosa göndəriləndən sonra bu kiçik nasazlıq barədə ölkə rəhbərliyinə məlumat verdik və kameranın rəngli və ya ağ-qara olmasının uçuşa təsiri olmayacağını bildirdik. Orada isə bu məsələyə bir o qədər də məhəl qoymadılar”.

Beynəlxalq uçuş uğurla keçdi və iki ölkə arasındakı gərginliyin müəyyən qədər azalmasına gətirib çıxardı. Ötən əsrin 70-ci illərində də SSRİ ilə ABŞ arasında kosmos uğrunda rəqabət davam etdi. Korolyovun dünyasını dəyişməsindən sonra bu işdə bütün ağırlıq Kərim Kərimovun üzərinə düşmüşdü. O, Korolyovun ölümündən sonra SSRİ-də kosmik sahəyə rəhbərlik edirdi. O dövrdə “Soyuz” və çoxmodullu “Mir” kosmik gəmilərinin də yerətrafı orbitə göndərilməsində Kərim Kərimovun böyük xidmətləri oldu. Xüsusilə, “Mir” çoxmodullu orbital stansiyası, belə demək mümkünsə, bu böyük şəxsiyyətin doğma övladı hesab edilirdi. Adıçəkilən stansiyanın yaradılması və kosmosa göndərilməsi də məhz Kərim Kərimovun adı ilə bağlıdır. Amma SSRİ dağılan ərəfədə ABŞ “Mir”in batırılmasını təkidlə ölkə rəhbərliyindən- Qorbaçovdan tələb etməyə başladı. Guya bu stansiya öz ömrünü baş vuraraq açıq kosmosda böyük təhlükə mənbəyinə çevrilmişdi. Halbuki stansiya hələ uzun müddət fəaliyyətini davam etdirməyə qadir idi. Amma Qorbaçov ABŞ qarşısında geri çəkilməyə və stansiyanın məhv edilməsinə razılıq verməyə məcbur oldu. “Mir” orbital stansiyasının məhv edilməsi Kərim Kərimova olduqca pis təsir etmişdi. O: “Mir”i mənim doğma övladım hesab edənlər əslində yanılmırlar. Çünki onun yaradılmasında nə qədər böyük əziyyət çəkdiyim çoxlarına məlum idi. O, orbitdə uzun müddət işləmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Biz qərara almışdıq ki, vaxtaşırı onun sıradan çıxacaq detallarını dəyişərək fəaliyyət müddətini daha da artıraq. Amma ölkə rəhbərliyi biz mütəxəssisləri deyil, ABŞ-ı eşitdi və nəticədə o, məhv edildi. Bununla da SSRİ kosmik sahədə ABŞ-dan geri qalmağa başladı. Mənim bununla bağlı o dövrdəki vəziyyətimi yalnız yazıçı Turgenevin “Mumu” hekayəsinin qəhrəmanı Gerasimlə müqayisə etmək olar. Gerasim ürək ağrısı ilə öz Mumusunu çayda batırdığı kimi, mən də bu stansiyanın məhvini gözyaşlı qarşıladım”.

2000-ci ildən başlayaraq, Rusiya ilə Qazaxıstan arasında Baykonurdan istifadə məsələsində narazılıq əmələ gəlməyə başladı. Bununla bağlı məsələyə münasibət bildirən Kərim Kərimov deyir ki, Plesetsk kosmodromundan orbitə gəmi göndərmək Baykonurdakından iki dəfə baha başa gəlir. Ona görə də o, Rusiyanın Baykonurdan hələ uzun müddət əl çəkməyəcəyini deyib.

Onu da deyək ki, Kərim Kərimovun kosmik sahəyə rəhbərlik etməsinə baxmayaraq, kosmonavtlar arasında azərbaycanlı yox idi. Bununla əlaqədar o deyir ki, həmin dövrdə kosmosa yalnız xristian-pravoslavlar göndərilə bilərdi: “Mən bunu, soydaşlarımdan birinin kosmosa göndərilməsini xahiş etsəydim də, mümkün olmayacaqdı. Adıçəkilən məsələ yalnız respublika rəhbərliyinin müdaxiləsi ilə siyasi müstəvidə həll edilə bilərdi”.

General kosmosa göndərilən ilk müsəlman kosmonavt Musa Manarova gəlincə, onun uzun müddət Korolyovun əlinin altında işlədiyini və bu amilin onun yerətrafı orbitə göndərlməsində önəmli rol oynadığını bildirib.

General eyni zamanda bununla bağlı Azərbaycan Kosmik Tədqiqatlar İnstitutunun direktoru, mərhum Tofiq İsmayılovla dəfələrlə danışdığını və azərbaycanlıların kosmosa göndərilməsini müvafiq dairələr qarşısında qaldırmasını xahiş etdiyini söyləyib: “Bu söhbətdən bir neçə il sonra yanıma Azərbaycandan bir qız gəldi. O, kosmosa uçmaq arzusunda olduğunu söylədi. Amma o, kosmosa uçmaq üçün heç bir kriteriyaya cavab vermirdi.”

Bununla belə, Azərbaycanla əlaqəni kəsməyən, Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Aerokosmik Tədqiqatlar Mərkəzinə əlindən gələn köməkliyi göstərən general bir çox azərbaycanlı alimin bu sahədə fəaliyyət göstərib, inkişaf etməsinə şərait yaratmışdı.

Onu da deyək ki, Kərim Kərimov 1991-ci ildə tutduğu vəzifədən istefa verərək, təqaüdə çıxıb. O, hələ uzun müddət bu vəzifədə işləyə bilərdi. Ancaq ölkə rəhbərliyində kosmik sahəyə biganəlik əmələ gəlmişdi və bu sahə tənəzzülə uğramaqda idi. O isə buna dözə bilmirdi və çıxış yolunu 25 il rəhbərlik etdiyi Kosmik Uçuşlar Mərkəzindən ayrılmaqda gördü. Amma vəfat edənə - 2003-cü ilə kimi bu sahə ilə əlaqəsini davam etdirdi. O, istefaya çıxandan sonra ömrünün sonuna kimi Uçuşları İdarəetmə Mərkəzinin məsləhətçisi olub. Kərim Kərimov ötən əsrin 80-ci illərinin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində Bakıda da olub. Uzun ayrılıqdan sonra şəhəri gördükdə o göz yaşlarını saxlaya bilməyib.

Kərim Kərimovun fəaliyyəti SSRİ rəhbərliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. Ona general-leytenant rütbəsi, Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adı verilib, iki dəfə “Lenin” ordeni, “Qırmızı Əmək Bayrağı”, “Qırmızı Ulduz” ordenləri ilə təltif edilib. Kərim Kərimov 2 dəfə Dövlət mükafatı alıb. O həmçinin Azərbaycan Respublikasının “Şöhrət” ordeni ilə təltif edilmiş, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının fəxri üzvü seçilmişdir. Mərhum kinorejissor Vasif Babayev onun həyat və fəaliyyəti barədə sənədli film çəkib. Son.

Əzİz Mustafa

Zaman.-2013.-8 may.-S.12.