“Aida xanım dünya ədəbiyyatının bilicisi idi

XX əsrdə yeni ərəb ədəbiyyatının formalaşmasında böyük xidmətləri olmuş ərəb məhcər ədəbiyyatçılarının ədəbi irsinin tədqiq edilib, yalnız Azərbaycan oxucusuna deyil, eyni zamanda dünya ictimaiyyətinin də diqqətinə çatdıran, bu dəyərli irsin müqayisəli tədqiqatını aparan görkəmli ərəbşünas alim Aida İmanquliyeva olmuşdur. Oktyabr ayının 10-da görkəmli alimin anadan olmasının 74 ili tamam olur. Bu münasibətlə də, Aida xanımın dissertantı olmuş, onun haqqında maraqlı xatirələri olan əməkdar jurnalist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, yazıçı Fazil Güneylə bu mövzuda söhbətləşdik.

- Fazil bəy, elmi rəhbəriniz olmuş Aida xanımı uzun illər sonra necə xatırlayırsınız?

- Mən həyatda meyar saydığım elə müəllimlərimi, dostlarımı, həmkarlarımı itirmişəm ki, onların yoxluğu hər yada düşəndə ürəyimi göynədir. Əlimə qələm alanda, ərəbcə qəzet, kitab oxuyanda onların surətləri gəlib gözlərimin önündə durur. Onlardan biri Aida xanımdır. Elmi məqalələrimi, monoqrafiyalarımı yazanda Aida xanımın ruhu həmişə yanımda olubdur. Fikrən onunla məsləhətləşmişəm, bir vaxtlar verdiyi tövsiyə və təklifləri yada salıb işimi o kökdə qurmuşam. Yoxsa onun xatirəsinə ithaf etdiyim “Müasir Suriya romanı” və “Suriya qadın yazıçılarının əsərlərində qadın emansipasiyası” elmi monoqrafiyalarımı bitirə bilməzdim. Çünki jurnalistlik fəaliyyəti, bədii yaradıcılıq elmi işlərimi bitirməyə vaxt qoymurdu. Aida xanım tələbkar idi, lakin tələbələrini, institutda tabeçiliyindəki əməkdaşları sıxmazdı, danlamazdı. Sözü elə deyirdi ki, orada tələb də, xahiş də, tövsiyə də vardı. Yaradıcılığının çiçəklənən çağında getdi. Neyləmək olar, “Qurani-Kərim”də deyildiyi kimi, “İnnə lillah va innə ileyhi raciun” - Biz Allahınıq, onun da yanına qayıdırıq”. Mən onun bütün göstərişlərini yerinə yetirmişdim, tək bircəciyindən başqa... Bu, məni həmişə sıxır.

- Maraqlıdır, oxucularla bölüşmək olarmı?

- (Duruxur) Olar. 1992-ci ilin iyun ayı idi. Katibəsi zəng etdi ki, təcili Aida xanımın yanına gəl. Yaxşı ki, Bakıdaydım. Bir saatdan sonra Şərqşünaslıq İnstitutunun direktorunun qəbul otağında oldum, içəri çağırdı, oturmağa yer göstərib, adəti üzrə ailəm, işlərim haqqında soruşdu. Gözlərində əvvəllər görmədiyim bir kədər vardı, səsindəki şuxluğu dalğınlıq əvəz etmişdi. O dönəmlərdə erməni işğalının, terror əməliyyatlarının ləpəsi ölkədə hamını sarsıtmışdı. Belə yozdum onun bu halını... Aida xanım qarşımda ciddi tələb qoydu: üç aya, sentyabrın ilk günlərində dissertasiyam müdafiəyə tam hazır onun stolunun üstündə olmalıdır. Sonra mehribanlıqla dedi: “İşin hazırdır, şöbədə müzakirə olunubdur, mənim son qeydlərimi əlavə elə, texniki məsələlərlə, rəylərin toplanması ilə məşğul ol. Üç ay vaxtımız var. İstəyirəm ki, mən burdaykən müdafiəni bitirəsən”. Təlaşla soruşdum: “Başqa yerəmi gedirsiniz?” Xəfifcə gülümsəyib: “Yox, işini bitir, deyilən vaxtda gətir, sonra gec olar” demişdi. Hardan biləydim ki, bizim son görüşümüzdür?.. Bütün gücümü, vaxtımı jurnalistlik fəaliyyətinə sərf edirdim. Çətin idi. Dediyi vaxtda yox, sentyabrın sonlarına işimin əyər-əskiyini düzəldib yanına getməyə hazırlaşırdım, acı xəbəri eşitdim. Bərk sarsıldım, üç ay qabaqkı söhbətimizi xatırladım. Demə ölümün yaxınlaşdığını bilirmiş. “Mən burdaykən...” deyəndə bu dünyanı nəzərdə tuturmuş... Ölümün gözünə dik baxmaq buna deyirlər... Uzun müddət akademiyaya gedə bilmədim.

- Aida xanımın araşdırmalarında öz əksini tapan Qərb-Şərq məsələsini necə dəyərləndirirsiniz?

- Məncə, Aida xanımın elmi yaradıcılığının aparıcı motivi Qərb-Şərq məsələsi idi. O, əsrlər boyu bir-biri ilə mübarizə aparmış bu iki qütbün ortaq və fərqli cəhətlərinin, onları birləşdirən və ayıran xüsusiyyətlərin ədəbiyyatda necə əks olunması məsələsini araşdırırdı. Ötən əsrin 80-ci illərində sivilizasiyaların dialoqu məsələsi təzə-təzə ortaya atılırdı. O, aspirant və dissertantlara bu mövzuya diqqət çəkmələrini tövsiyə edir, məsləhət və tapşırıqlar verirdi.

- Aida xanımın ərəb məhcər ədəbiyyatını fərqli ədəbi cərəyanlarla müqayisəli tədqiqini necə xarakterizə edərdiniz?

- Bunun üçün bir neçə xalqın ədəbiyyatını, bu ədəbiyyatlarda cərəyanları dərindən bilmək gərəkdir. Aida xanım ərəb, rus, türk, ingilis, fransız, bir sözlə, dünya ədəbiyyatının bilicisi idi. Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, əgər rus ədəbiyyatı XVIII əsrdə Fönvizindən, Qərbi Avropa xalqlarının ədəbiyyatı XV-XVI əsrlərdən başlayırdısa, ərəb ədəbiyyatının tarixi VI əsrdən qaynaqlanır. Aida xanımın İslamdan öncəki Cahiliyyə şairlərinin əsərlərini, İslamdan sonrakı ərəb ədəbiyyatını, XIX yüzillikdə Avropanın təsiri altında yeni janrlarda yaradılmış müasir ərəb ədəbiyyatını gözəl bilirdi. Buna görə də, o, ərəb məhcər ədəbiyyatının heyranedici təhlilini verə bildi və bu təhlillər ərəb müəlliflərinin yazdıqlarından güclü və hərtərəflidir. Onlar məhcər şair və yazıçılarının tərcümeyi-halını, əsərlərindən nümunələri verməklə kifayətlənir, üzdən gedirlər. Aida xanımsa dərinliklərə baş vurur, bütün məziyyətləri əhatə etməyə çalışırdı. Bircə fakt deyim: Aida xanım göstərirdi ki, məhcər ədəbiyyatı müəllifləri Amerika, Avropa xalqlarının ədəbiyyatları, düşüncələri ilə ərəbləri tanış etdikləri kimi, avropalıları da əcnəbi dillərdə yazdıqları əsərləri vasitəsilə ərəb ədəbiyyatı ilə tanış edirdilər.

Ədəbi cərəyanlara gəldikdə Aida xanım Cübran Xəlil Cübranın erkən yaradıcılığında sentimentalizm cərəyanını izləməsini, sonralar sentimentalizmdən romantizmə keçid dövrünü yaşamasını, Əmin ər Reyhaninin ərəb romantizminin təşəkkülündə rolunu, Mixail Nuaymənin rus ədəbiyyatındakı realizmdən bəhrələnməsini ustalıqla açıb göstərmişdir.

Maraqlıdır ki, məhcər ədəbiyyatının yaradıcılarından biri, 99 yaşında Livanda vəfat etmiş Mixail Nuaymə Aida xanımın yazdıqlarını oxumuş, onu Livanda keçirilən simpoziuma dəvət etmişdi. Lakin bir sıra sovet bürokratik əngəllərinə görə Aida xanım həmin elmi məclisə gedə bilməmişdi.

- Ölkəmizdə ərəb filologiyası üzrə ilk qadın elmlər doktoru olan Aida xanımı elm sahəsində bir nümunəvi Azərbaycan xanımı kimi necə dəyərləndirərdiniz?

- Bizim fakültəni bitirmiş xanımların çoxu ailə məsələlərinə, digər görünən və görünməyən səbəblərə görə öz ixtisaslarının ardınca gedib inkişaf edə bilmirdilər. Aida xanımsa öz həmkarları arasından təbii seçim yolu ilə bu mərtəbəyə yüksəlmişdir. Əvvələn, Aida xanımda elmə fitri istedad vardı, gözəl yazı və nitq qabiliyyətinə malik idi. Atası Nəsir İmanquliyev tanınmış qəzet redaktoru, universitet müəllimi idi. Qaynatası professor Mircəlal Paşayev məşhur yazıçı, alim idi. Həyat yoldaşı Arif Paşayev istedadlı fizik idi. Sonralar qızları ali məktəb tələbələri oldular. Aida xanım ziyalı mühitində yaşayırdı, onu başa düşür, istedadını inkişaf etdirmək üçün şərait yaradılırdı, mənəvi sıxıntısı yoxdu. O bütünlüklə özünü elmə həsr etmişdi. Dərin biliyi, yüksək intellekt və erudisiyası, daima axtarıb öyrənmək həvəsi ilə yanaşı müsbət aurası da vardı, elm aləmində, istər Bakıda, istərsə də Moskvada yaxşı qarşılanırdı. Dövrünün məşhur şərqşünas alimləri - Bakıda akademik Ziya Bünyadov, Rüstəm Əliyevdən tutmuş Moskvada Dolinina, Primakov və s. ilə yaxşı əlaqələri vardı. Aida xanımın namizədlik və doktorluq dissertasiyaları Moskva, Bakı və Tiflisin elmi dairələrində yüksək səviyyədə qiymətini almışdı.

- Aida xanım görkəmli alim olduğu kimi, eyni zamanda yaddaşlarda gözəl bir insan kimi də iz qoyub. Onun humanistliyi haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Uca Tanrı yer üzündə mələk xislətli, mələk ruhlu insanlar yetişdirir ki, qeyrilərinə örnək olsunlar, adamlar onlara baxıb nümunə götürsünlər. Aida xanım Allah-Təalanın yaratdığı belə az, ibrətamiz insanlardan idi, həmişə yaxşılıq etməyə çalışırdı, adamlarda yaxşını görürdü, düzlüyü axtarırdı. O incə insanda polad möhkəmliyi vardı. Allah ona həm daxili, həm də zahiri gözəllik vermişdi. İnsanlar ona baxdıqca yaxşının necə olduğunu görə bilirdilər. Mən onun anası, qaynanası, həyat yoldaşı, qızı ilə söhbətlərini eşitmişdim. Bu söhbətlərdə nə qədər ülvi duyğular vardı. AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda onu şöbə müdiri, direktor kreslosunda da görmüşdüm. Başları, ürəkləri dolu, ciblərisə boş elm adamları ilə işləmək, həm də dünyanın qarışıq vaxtı olan o dönəmlərdə böyük kollektivi idarə etmək o qədər də asan deyildi. Aida xanım bunu bacardı.

Aida xanımın humanistliyindən, ziyalılığından, alicənablığından, yüksək intellektindən, təşkilatçılığından çox yazmaq olar. Bu müsahibəni bir cümlə ilə bitirmək istərdim: Aida xanım min illərdən bəri formalaşmış kamil azərbaycanlı qadın obrazını təcəssüm etdirir və onun nurunu günümüzdə övladları, nəvələri daşıyırlar. Mən hər onları görəndə, sanki Aida xanımı görürəm.

DR. MAHIR HƏMIDOV,

Zaman.-2013.-8 oktyabr.-S.7.