Bakının memarlıq incisi:

Aşurbəyovlar malikanəsi

Bakı milyonçularından Teymur bəy Aşurbəyovun oğlu üçün inşa etdirdiyi malikanə paytaxtın ən gözəl memarlıq nümunələrindən biri sayılır.

Hazırda Qoqol küçəsi 28 ünvanında yerləşən imarətin çox maraqlı tikiliş tarixçəsi var. Teymur bəy iş məqsədi ilə tez-tez Tifləsə gedirdi. Növbəti belə səfərlərinin birində T. Aşurbəyov tiflisli xalça və əntiq əşyaların satışı ilə məşğul olan Sultanovlar ailəsinin qızı İsmət xanımı görür. Teymur bəy qızı çox bəyənir və onu oğlu Bala bəy üçün istəyir. Bakıya geri dönən Teymur bəy oğlunu Tiflisə oxumağa göndərir və Bala bəy də burada İsmət xanımla tanış olur. Teymur bəy 1904-cü ildə oğlu Tiflisdə təhsilini tamamlayanadək gələcək gəlini üçün sözügedən malikanəni inşa etdirir. O dövrün bir çox binaları kimi, bu imarətin də layihəsi memar, mühəndis İosif Vikentyeviç Qoslavskiyə (1865-1904) məxsus idi.

Aşurbəyovlar malikanəsinə ailənin bütün üzvləri yaşayırdı. Binanın birinci mərtəbəsində ailəyə məxsus kontora var idi. Bundan əlavə birinci mərtəbədə bir gürcü həkim ailəsi də yaşayırdı. Binanın hər mərtəbəsində bir neçə otaqdan ibarət mənzillər var idi. İkinci mərtəbədə 12 otaqlı mənzildə Bala bəy və İsmət xanım yaşayırdılar. Onların qızı məşhur azərbaycanlı tarixçi Sara xanım Aşurbəyova məhz bu evdə dünyaya göz açıb. Eyni mərtəbədə 5 otaqlı mənzildə Bala bəyin köməkçisi estoniyalı Lem yaşayırdı. Yeri gəlmişkən onu qeyd edək ki, 1918-ci ildə Bakıda vəziyyət gərgin olanda Lem ailəsi ilə birlikdə Estoniyaya gedir və bir müddət sonra bu ölkənin mədənçilik üzrə naziri olur. Binanın üçüncü mərtəbəsində isə ailə başçısı Teymur bəy xanımı Tutu xanım və böyük oğlu Əli bəylə birgə yaşayıblar.

Teymur Qara bəy oğlu Aşurbəyov daha çox neft milyonçusu kimi məşhurdur. O, Sabunçuda geniş torpaqlara, təsərrüfat sahələrinə malik idi. Deyilənlərə görə, son dərəcə səxavətli və genişqəlbli bu insan öz qoyun sürülərini kasıb kəndlilər arasında bölüşdürürmüş. O, eyni zamanda mütərəqqi düşüncəli bir insan idi. Elə bunun nəticəsi idi ki, öz övladlarına - Əli bəy və Bala bəyə gözəl təhsil vermişdi. Teymur bəy Aşurbəyov xeyriyyəçiliyi ilə fərqlənirdi. O, məktəblər tikdirir, məscidləri bərpa etdirir, imkansızlara əl tuturdu. Teymur bəy Aşurbəyov kimi onun oğlanları da öz xeyriyyəçilik əməlləri ilə məşhur idilər. Aşurbəyovların təqaüdü ilə gələcək məşhur ictimai xadimlər Mirəsədulla Mirqasımov, Hənifə Pirverdiyeva və Ruhulla Axundov təhsil alıblar. O zamanlar bu qardaşların iştirakı olmadan heç bir mühüm xeyriyyə tədbiri keçirilmirdi. Məsələn, Buxara əmirinin təşəbbüsü ilə Sankt-Peterburqda məscid inşa edilərkən onun tikintisinə böyük miqdarda vəsait Bakı milyonçularından, o cümlədən Aşurbəyovlar tərəfindən ayrılmışdı. 1910-cu ildə məscid praktiki olaraq hazır olanda Bala bəy öz vəsaiti hesabına məscidin ibadət zalına böyük və dəbdəbəli büllur çilçıraq bağışlamışdı.

Qanlı mart hadisələri bu ailədən də yan keçməyib. Hadisələrin başladığı il Teymur bəy artıq həyatda deyildi, Əli bəy isə xarici ölkələrin birində növbəti səfərində idi. Binanı boşaltmaq məcburiyyətinda qalan Aşurbəyovlar Sabunçu kəndində yerləşmişdilər. Ailəyə məxsus imarəti talandan Bala bəyin qızlarının müəlliməsi fransız madmuazel Qreylo xilas edib. Sara xanım Aşurbəyova xatirələrində yazır ki, madmuazel Qreylo binanın giriş qapısında Fransa bayrağı asmaqla və özünü fransız əsilzadəsi kimi təqdim etməklə Bala bəyin mənzilini və binanın bir çox hissəsini daşnaklardan qoruya bilmişdi. Ancaq buna baxmayaraq, azğınlaşmış qarətçilər binanın arxa tərəfindən Əli bəyin mənzilinə daxil ola bilmişdilər. Talançılar apara bildiklərini götürür, apara bilmədiklərini isə sındırıb dağıdırdılar. Yalnız 1918-ci ilin sentyabr ayında ADR hökumətinin xüsusi qərarından sonra Aşurbəyovlar öz malikanələrinə yenidən qovuşurlar. Ancaq bu sevinc çox çəkmir. 1920-ci ildə “XI Qızıl Ordu”nun Azərbaycanı işğal etməsi ilə digər Bakı milyonçuları kimi Aşurbəyovlar sahib olduqları hər şeyi itirirlər. Vəziyyəti düzgün dəyərləndirən Bala bəy ata imarətini, Mərdəkandakı bağı və bir çox digər imarətlərini könüllü şəkildə bolşeviklərə təhvil verir. Bundan sonra o, ailəsi ilə birlikdə İstanbula köçür. Doğma vətəni üçün burnunun ucu göynəyən Bala bəy 1926-cı ildə ömrünün ən böyük səhvini edir. O, Bakıya qayıdır. Bala bəy Aşurbəyov 1937-ci ildə həbs olunur və Orta Asiyada güllələnir. Günahı çox “sadə” idi - neft milyonçusu. Ailənin böyük oğlu Əli bəy də həbs olunur və Moskvada “Lyubanka” türməsində saxlanılır. Nəriman Nərimanovun köməyi nəticəsində ona verilmiş ölüm hökmü ləğv edilir. Ancaq qardaşının acı taleyi Əli bəyin də ürəyinin partlamasına səbəb olur. Əli bəy Aşurbəyov 9 yanvar 1940-cı ildə vəft edir.

Qeyd edək ki, Aşurbəyovların kökündə Aşur xan Avşar dayanır. Məşhur Nadir şah 1740-cı ildə Azərbaycana gələndə Bakıda və ətraf kəndlərdə özünə arxa yaratmaq üçün əfşar türk tayfalarından bir çoxunu Sabunçu, Zabrat və Keşlə kəndlərində yerləşdirmişdi. Məhz Nadir şahın dövründə Aşur xan Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərinin hakimi və Azərbaycanın sərdarı olub. Aşur xanın beş oğlu olub - Hacı İmamverdi bəy, Allahverdi bəy, Abdullah bəy, Danial bəy, Əliyar bəy. Teymur bəy, Hacı Əjdər bəy, Bəşir bəy, İsa bəy, Nəsrulla bəy, Hacı Mehdqulu bəy, Əliabbas bəy, Ağası bəy, Mehdixan bəy, Əziz bəy, Hacı Əhmədağa bəy, İsa bəy Aşurbəyovlar da həmin nəslin görkəmli nümayəndələridirlər. Onların bəziləri qardaş, bəziləri isə əmioğlu, bibioğlu və ya xalaoğlu olublar. 1828-ci ildə Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğal etməsindən sonra vəziyyət bir qədər dəyişir. Bəylərin və xanların hüquqları məhdudlaşdırılır.Lakin çar hakimiyyəti əhali arasında yaranan narazılığı gördükdə əhalinin ali təbəqəsi ilə bir qədər yumşaq davranmaq qərarına gəlir. Bu istiqamətdə atılan ilk və mühüm addım bəylərin iqtisadi və hüquqi vəziyyətinin tənzimlənməsi üçün müxtəlif komissiyalar yaradılması olur. Ali təbəqəyə mənsubluğun bilinməsi üçün bəylər özlərinə sonu “ov”la bitən “russayağı” soyadı qəbul etməli idilər. Həmin vaxtdan bəri bu nəslin nümayəndələri cəmiyyətdə Aşurbəyovlar soyadı ilə tanınırlar.

Bu nəslin ən tanınmış nümayəndələrindən biri Nabat xanım Qoça bəy qızı Aşurbəyovadır. O, Hacı İmamverdi bəy Aşurxan oğlunun nəvəsidir. Öz səxavəti və xeyirxahlığı ilə məşhur olan bu əsilzadə xanım varlı Bakı taciri Hacı Musarza Rzayevin həyat yoldaşıdır. Nabat xanım Bakıda neft mədənlərinə və çox böyük imarətlərə sahib olub... Nabat xanım Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyevin təşəbbüsünə qoşularaq Bakıya su kəmərinin çəkilməsində də bilavasitə iştirak edib. Bu xeyirxah Azərbaycan qadınının ən böyük işi Bakı şəhərində tikdirdiyi Təzə Pir məscidi olub. Məscidin özülünə birinci daşın qoyulması üçün Nabat xanım öz fəaliyyətinə adi bənna kimi başlayan məşhur xeyriyyəçi, milyonçu Hacı Zeynalabdin Tağıyevi dəvət edir. Doqquz ildən sonra məscidin baş günbəzinə sonuncu daşı da o qoyur. Deyilənlərə görə, Nabat xanım məscidin tavanını qızıldan etmək istəyirmiş. Lakin sonra buna maddi imkan çatmayıb. Təəssüf ki, Nabat xanım məscidin tikilib-başa çatmasına cəmi iki il qalmış vəfat edir. Binanın tikintisi onun oğlu Hacı Abbasqulu Rzayev tərəfindən başa çatdırılır. Təzə Pir qədər möhtəşəm və əzəmətli görünüşə malik digər bir Bakı məscidi Göy məsciddir. Bakılılar onu Göy məscid kimi tanıyırlar. Ancaq əvvəllər bu Allah evi onun əsasını qoyan Bakı taciri və mesenatı Hacı Əjdər bəy Aşurbəyovun adı ilə “Əjdər bəy” məscidi də adlanırdı. Nabat xanım kimi, bu şəxs də məşhur Aşurbəyovlar nəslinə mənsub idi.

Zaman.- 2013.- 30 oktyabr.- S.7.