Əmin Abid - ilk qorqudşünas alim və istiqlal şairi (3)

Əmin Abidin Türkiyə həyatı onun ömrünün ən şirin anları hesab edilə bilər.

Çünki nə qədər ki, Türkiədə idi, ürəyini mətbuata boşalda, gizli imza ilə də olsa müstəqillik hayqırtılarını bütün dünyaya duyura, yazdığı alovlu vətənpərvərlik şeirləri ilə mühacirətdə yaşayan vətəndaşlarımızın qəlbində keçən günlərin geri qayıda biləcəyinə ümid işığı yandıra bilmiş, onların ən sevimli şairinə çevrilmişdi. O, Məmməd Əmin Rəsulzadə demişkən, qısa müddətdə bolşevik işğalı altında yaşayan Azərbaycanla, istilanı qəbul etməyən, onunla barışmayan, ancaq buna müqavimət də gösətərə bilməyərək çarəsizlikdən vətəni tərk etməyə məcbur olaraq xarici ölkələrdə mühacirət həyatı yaşamağa məcbur olan soydaşlarımız arasında mənəvi körpüyə çevrilmişdi. Bir sözlə Əmin Abid bolşevik istilasından sonra yazdığı vətənpərvərlik şeirləri ilə:

Ey qəlbinə matəm bağlayan vətən,

Düşmən qucağında ağlayan vətən,

Əzmimlə mən səni qurtaramazsam,

Xalqımla bərabər sən də yan, vətən!

Hürr olan imanım - indi qalxanım,

Sənə halal olsun mənim al qanım! - deyə hayqırırdı. Bu misralar onun İstanbulda təhsil aldığı illərdə yazdığı “Sevgili Bakiya” şeirindəndir. O vaxt Əmin Abid Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğalını düşmən qucağında ağlayan vətən adlandıraraq onun azadlığı uğrunda hər an ölümə getməyə hazır olduğunu söyləyir və al qanını vətənə halal edirdi. Burada bir haşiyə çıxmaq istəyirik. Əmin Abidin həyatını araşdıran tədqiqatçı alim Əli Şamil yazır ki, o, əlimizə gəlib çatan şəkillərində zahirən cılız və yumşaq təbiətli bir insan təsiri bağışlayır. Amma bu sakit və cılız təbiətli görünən insanın yazdığı şeirləri bizə çılğın xarakterə malik iradəli, mətin bir vətənpərvərdən xəbər verir:

”Səkillərdən və xatirələrdən Əmin Abidin obrazı yaddasima zəif göründüyündən qalin gözlük taxan, sakit təbiətli, astagəl, necə deyərlər, suyu da üfürə-üfürə içən, ehtiyatla davranan bir alim kimi hopmusdu. Gültəkin (Əmin Abid) isə şeirlərində Xəlil Rza Ulutürk kimi çilgin, yüksək səslə bagiran bir sair təsiri bagışlayır”.

Əli Şamilin fikrincə, coşqun, zahirən sakit görünən insanların çoxunun qəlbində fırtınalar yatır və məqamı gələndə bu fırtınalar kükrəyərək şahə qalxır və aləmə səs salır. Əmin Abid də elələrindən idi.

Əsarətə qarşı mübarizə üçün vətənə qayıtdı

1926-cı ildə Əmin Abid İstanbul Universitetində təhsilini başa vurdu. Onun qarşısında İstanbulda sakit yaşamaq, vətəndən uzaqlarda yazdığı alovlu şeirləri ilə milli azadıq mücadiləmizə öz töhfəsini vermək kimi şərəfli bir perspektiv açılmışdı. O, istəsəydi bu yolu seçə, Türkiyədə rahat və təhlükəsiz yaşamağı üstün tuta bilərdi. Heç kim də buna görə onu qınaya bilməzdi. Çünki əlində əsası da var idi. Belə ki, o, İstanbulda təhsil aldığı illərdə özündən iki kurs aşağıda oxuyan Nafiyə xanımla tanış olmuş və onunla ailə həyatı qurmuşdu. Nafiyə xanım da Əmin Abid kimi olduqca vətənpərvər insan idi. O, əvvəlcə Istanbuldakı Çamlica liseyində oxumuşdu. Buranı bitirdikdən sonra bir il də pedaqoji kursda oxumuş, daha sonra ali təhsil almaq məqsədilə Istanbul Universitetinin tarix-ədəbiyyat fakültəsinə qəbul olunmuşdu. Milli-vətənərvərlik duyğuları ilə yaşayan bu iki gənc tanış olanda eyni yolun yolçuları olduqlarını dərhal anlamışdılar. Bu da sonda onların ailə həyatı qurmalarına gətirib çıxarmışdı. Azərbaycanın istila altında olması Nafiyə xanımı da üzmüş və o da həyat yoldaşı Əmin Abidin səsinə səs verərək onun kimi antisovet məzmunlu şeirlər yazmışdı.

Onun da şeirlərində Azərbaycan xalqını əsarətə qarşı milli azadliq mücadiləsinə çağırış notları olduqca güclüdür. Nafiyə xanım yazdığı şeirlərində Azərbaycan xalqını bir dəfə ucalan bayrağı bir daha ucaltmağa və müstəqillik uğrunda qətiyyətlə ayağa qalxmağa səsləyirdi. Yəni bu iki alovlu şair istəsəydilər, Türkiyədən Azərbaycana qayıtmaz, daha rahat və təhlükəsiz bir ömür yolu seçə bilərdilər. Amma Əmin Abid və Nafiyə xanım Azərbaycanda onları hansı təhlükələrin gözlədiyini bilə-bilə Bakıya dönmək və əsarətə qarşı mübarizələrini buradan davam etdirmək qərarına gəldilər.

Gizli döyüşlər

1927-ci ildə (bəzi mənbələrə görə 1926) həyat yoldaşı Nafiyə xanımla birgə vətənə qayıdan Əmin Abid burada gözlədiyindən daha ağır bir vəziyyətlə üzləşdi. Azərbaycanın hər yerində bolşevik rejimi ağalıq edir, azad fikirli insanları həbsə ataraq gedər-gəlməzə göndərirdilər. Halbuki o, 1919- cu ildə İstanbula oxumağa gedəndə Azərbaycan Şərqin ən hürr və azad, demokratik bir dövləti idi. Burada insanların hamısına dinindən, dilindən, rəngindən asılı olmayaraq azad, bərabər yaşamaq hüququ verilmişdi. Amma indi əksinə idi. Bolşeviklər Azərbaycanın var-dövlətini talayaraq Rusiyaya göndərir və buna qarşı çıxmağa özündə cəsarət tapanları həbsə ataraq onları gedər-gəlməzə, sürgünlərə göndərirdilər.

Belə bir vəziyyətdə onun qarşısında iki yol vardı: ya yendən İstanbula qayıtmalı, ya da Azərbacanda qalaraq mübarizəsini gizli müstəvidə davam etdirməli idi. O, hər an ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə olan əsarətə qarşı gizli mübarizə yolunu seçdi. İlk xidmətlərindən biri də Azərbaycanın dünəni ilə bu günü arasında körpü rolunu oynayan qədim və orta əsr ədəbiyyatımızı tədqiq edərək onları sistemləşdirmək oldu. Çünki bolşevik rejimi həmin dövrdə xalqımızı öz şanlı keçmişindən ayırmağa çalışaraq ən dəyərli şeylərin üstündən xətt çəkir, onları burjua əxlaqının tör-töküntüləri hesab edirdi. Belə bir vəziyyətdə isə xalqın keçmişinin güzgüsü olan ədəbiyyatımızın qorunub saxlanılması və onların gələcək nəsillərə çatdırlması, bu əsərlərlə yetişməkdə olan gənclərin milli azadlıq ruhunda tərbiyə olunması olduqca böyük önəm daşıyırdı. Bu, bolşevizmə qarşı ən uğurlu mübarizə yolu idi.

Bu müstəvidə o həm də bolşeviklər tərəfindən ortaya atılan və müəyyən siyasi məqsədlərə xidmət edən sərbəst şeirin təbliğinə qarşı gizli bir savaş açmışdı. Həmin dövrdə sərbəst şeirin Azərbaycan ədəbiyyatına və mənəviyyatına yad və təhlükəli olmasını dönə-dönə qeyd edən Əmin Abid yazirdi: “Seirdə dil, vəzn, nəzm səkil, qafiyə bir vasitədir. Bu vasitələrlə meydana çixan mövhum bədii gözəllikdir”.

Halbuki bir vaxtlar o özü də sərbəst şeir yazmış və mətbuatda dərc etdirmişdi. Ancaq o vaxt dövr fərqli idi. Sərbəst şeir müəyyən güclərin əlində siyasi məqsədlərin həyata keçirilməsinə xidmət etmirdi. Ona görə də Əmin Abidin sərbəst şeirə qarşı çıxması Azərbaycanda imperiya siyasətini həyata keçirənlərə qarşı savaş açmaq niyyətindən, bu yolla vətənə xidmət etmək istəyindən irəli gəlirdi.

Elmi fəaliyyəti və ya əzablı yollarla...

Bakıya qayıtdıqdan sonra Əimin Abid bir müddət işsiz qaldı. Halbuki həmin dövrdə savadlı kadrlara böyük ehtiyac duyulurdu. Amma Abid və Nafiyə xanımın Türkiyədə təhsil almaları bolşevik rejiminin onlardan şübhələnməsinə gətirib çıxarmışdı. Ona görə də onu heç yerdə işə götürmək istəmirdilər. Buna baxmayaraq Əmin Abid çətinliklə də olsa Bakı Dövlət Universitetində işə düzələ bildi. Eyni zamanda o, qəzet və jurnallarda müasir və klassik ədəbiyyata, sifahi xalq yaradıcılığına dair ədəbi-elmi məqalələrlə çixis edib. Buna paralel olaraq 1927-1928-ci illərdə Baki darülfununda, eləcə də Baki Maarif Evinin ədəbiyyat dərnəyində “Oguznamə”, “Azərbaycan ədəbiyyatının baslangıcı” mövzularında məruzələr oxudu. Amma bütün bunların arxasında gizli siyasi fəaliyyəti dayanmışdı. O olduqca ehtiyatlı şəkildə azadlıq ideyalarını təbliğ edirdi. Bunu yazıçı Anarın anası Nigar Rəfibəyliyə həsr etdiyi “Durna harayı” məqaləsində Əhməd Abidin o dövrdəki gizli fəaliyyətilə bağlı yazdıqları da sübut edir. Anar yazır: “Müstəqillik illərində aşkara çıxarılmış sənədlər və işıq üzü görmüs tədqiqatlar bəzi faktlara basqa gözlə baxmağa əsas verir. Əliheydər Qarayevin məlum və məsum məqaləsinə səbəb yalnız axtarış zamanı tapılmış seir idimi? Xoren Qriqoryanın və xorenlərin Nigar Rəfibəyliyə qənim kəsilmələri yalnız onların azərbaycanlılara bəslədikləri nifrətləmi bağlıydı? Yalnız indi bildik ki, 20-ci illərdə cavan müsavatçıların “Gənc Azər” adlı təskilatları yaranıbmış. Bu təskilatın fəaliyyətinə və darmadağın edilməsinə aid “Gənc Azər” adli kitab 1993-cü ildə Bakıda nəşr olunub. Həmin kitabın 12-13-cü səhifələrində təskilatın həbs olunmus üzvlərindən birinin istintaqa verdiyi ifadə dərc edilib:

“Bir dəfə sagird Nigar Rəfibəyli mənə türk doktor Riza Nuri bəyin kitabını verdi. Bu kitabda doktor Azərbaycandan bəhs edərkən yazmışdir ki, Azərbaycan müstəqil olsa da lakin faktiki olaraq Rusiyanın müstəmləkəsi vəziyyətindədir. Mənim səxsən yadımdadır ki, Əmin Abid 1927-28-ci illərdə sinifdə türk sairi Ömər Seyfəddinin “Bomba” hekayəsini oxudu. Hekayə mahiyyət və xaraktercə əksinqilabi idi. Əmin Abid özünə yaxin bildiyi sagirdlərə həmisə təklif edirdi ki, türk sairlərinin - pantürkistlərin əsərlərini oxusunlar”. (Anar, 525-ci qəzet, Durna taleyi 11 iyun, 2013)

Zaman.-2013.-11 sentyabr.-S.12.