Yusif Vəzir Çəmənzəminli - milləti üçün nigaran böyük insan

Şəlalə Ana AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu

(Y.V.Çəmənzəminlinin 30-a yaxın naməlum məqaləsi tapıldı)

Bu günədək çəmənzəminlişünaslığa Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin 1917-1920-ci illərdə Krımda Ağməscid (Simferopol) şəhərində nəşr olunan “Millət” qəzetinin səhifələrində yalnız “Azərbaycan və azərbaycanlılar” və “Litvaniya tatarları” adlı iki silsilə məqaləsinin dərc olunduğu məlum idi. Ədibin tədqiqatçıları həmin silsilə məqalələrin bir qismi ilə AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunan şəxsi arxivində özünün tərtib etdiyi qəzet kəsiklərindən ibarət albomunda tanış olmuşlar. 2004-cü ildə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin məqalələr (“Biz kimik?”) kitabını nəşrə hazırlayarkən bu məqalələri tam şəkildə kitaba daxil etmək üçün “Millət” qəzetinin həmin nömrələrini əldə etməyə çalışsam da, mümkün olmadı. Bu günsə nəinki həmin məqalələri, üstəlik, Yusif Vəzirin indiyədək tədqiqatçılara və eləcə də Azərbaycan oxucusuna məlum olmayan bir kitablıq məqaləsini əldə etməyimin sevincini bölüşürəm. Son günlərdə Ukraynada, Krımda baş verən ictimai-siyasi hadisələrə, Krım tatarlarının yaşadıqlarına bir türk övladı olaraq, biganə qalmaq mümkünsüzdür. Yazıldığı, dərc edildiyi dövrdən bir əsrə yaxın zaman keçsə də, o dövrdə olduğu kimi, bu gün də Krım tatarlarının dərdini, problemlərini və bu problemlərin həllolunma yollarını özündə əks etdirən həmin məqalələr öz aktuallığını (təəssüf ki!) itirməyib. Həmin illərdə Ukraynada, Krımda əvvəlcə vəkil, daha sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin diplomatik nümayəndəsi kimi fəaliyyət göstərən Yusif Vəzirin Krımda, Ağməscid (Simferopol) şəhərində gündəlik nəşr edilən siyasi-iqtisadi və ədəbi mətbuat orqanı olan “Millət” qəzetində də mütəmadi olaraq, ictimai-siyasi və publisistik məqalələrlə çıxış etməsi faktı, zənnimcə, diqqətəlayiqdir. Onun “Yusif Vəzirov”, “Y.”, “Yusif bəy Vəzirov” imzaları ilə 1918-1919-cu illərdə Krımda “Millət” qəzetində dərc edilən “Millətə doğru” (on məqalədən ibarət silsilə), “Millət üçün”, “Böyük xəstəlik”, “Milli axşamlar”, “Doktor Cavad bəy Orucov”, “Ərzaq məsələsi”, “Bakı qurtuldu”, “Parlamento açılıyor”, “Türk aləminin qapısı: Krım məsələsi”, “Hesabat”, “Sirr”, “Haqq səs”, “Xan sarayı”, “Kimləri sayılamalı”, “Əsgər məsələsi”, “Rusiya və müttəfiqlər”, “Ədliyyə müdiriyyətində islahat”, “Pereqor komandanının əmri” və b. sərlövhəli 30-a yaxın məqaləsinin aşkar edilməsinin yalnız çəmənzəminlişünaslıq üçün deyil, diplomatiya tarıxçiliyimiz və ən əsası, bugünkü Krım tatarları üçün də dəyərli olacağına inanıram. Onu da qeyd etməliyəm ki, həmin məqalələrin məhz Krımın bu çətin və təlatümlü günlərində üzə çıxması da təsadüfi deyil. Ömrü boyu milləti üçün, bütövlükdə türk dünyası üçün çalışan və elə bu yolda da bir millət fədaisi kimi qanlı repressiyanın qurbanı olan Yusif Vəzirin böyük ruhu hələ də narahat və nigarandır... Özü də yalnız vətəni Azərbaycan, doğulduğu doğma Qarabağ torpağı, Şuşa üçün deyil, tələbəlik və gənclik illərinin keçdiyi və bir diplomat kimi fəaliyyət göstərdiyi Ukrayna üçün, Krım üçün, çox sevdiyi Türkiyə üçün, nəhayət, bütövlükdə bütün türk dünyası və daha böyük anlamda bəşəriyyət üçün... Bu görkəmli ziyalının zəngin elmi-ədəbi irsinə bu gün əlavə etdiyimiz yeni tapıntılar - 30-dan artıq dəyərli məqalə buna bir daha sübutdur.

Qeyd edim ki, ərəb qrafikalı əlifbadan transfoneliterasiya etdiyim həmin məqalələrlə oxucular Y.V.Çəmənzəminlinin nəşrə hazırladığım yeni məqalələr toplusunda tanış ola biləcəklər. Bu gün həmin məqalələrdən birini, “Türk aləminin qapısı: Krım məsələsi” adlı məqaləni ilk dəfə olaraq, “Zaman-Azərbaycan” qəzetinin oxucularına təqdim edirəm.

Türk aləminin qapısı (Krım məsələsi)

Krımın xəritəsinə baxdıqda insan daima düşünməyə məcbur olur: Allah Krımı yaratdıqda bir də işarət, əlamət vəz etmiş. Krım yarımadası coğrafi şəklində Şimaldan uzanmış bir ələ bənziyor. İştə, təbiətin bütün işarə və kinayəsi şurada. Tarixə təsadüfi olaraq bir nəzər atdıqda, doğrudan da, təbiət işlərinin haqlı olduğu meydana çıxıyor. Bin iki yüz yılından bəri Krım türkünə qarşı Şımal axınının eni və vasitəsi ola gəlmiş. Zavallı Osmanlı dövləti uzun sənələr rus zərbə və fəsadını Krım təriqinə ala gəlmiş. Sevostopol qələsi bir buçuk əsrdən bəri türklük başı üstündə kəskin qılınc vəziyyətini almış. Rusun bütün dəniz qüvvəsi Sevostopolda dalğalanıb, türklük və islamlıq üçün ağır zərbələr hazırlaya gəlmış.

Bu gün Krım müstəqil bir şəklə düşmək istiyor. Krıma müstəqil demək Krımı vasıtəçilik vəziyyətindən qurtarmaq deməkdir. Krım vasitəçi olmadıqda türkün rahat yaşaması mühüm bir nöqtə tərəfindən təmin olunur. Çünki müstəqil Krım o qədər ufacıq bir dövlətdir ki, dünya siyasəti dursun belə, tam mənasıyla xarici siyasəti də yürütməyə məcbur olacaq. Krımın coğrafi və etnoğrafi vəziyyəti mövcibincə əbədi bitərəflik elan etməsi lazım gələcək. Yəni Krımın qonşu dövlətlərlə sülhdə yaşaması təmin olunacaq. Böylə olduqda Sevostopol da qələlikdən düşəcək və sülhpərvər bir şəkil alacaq. Krım istiqlaliyyəti bütün Qara dəniz ətrafındakı dövlətlər üçün faidə verəcək. Sevostopol qorxusu kimsəni təhdid etməyəcək. Qara dəniz sahilinin böyük bir məsafəsini Türkiyə dövləti məşğul etdiyindən Krım məsələsi birinci olaraq Türkiyəni düşündürməlidir. Tarixi bir təcrübə Osmanlı dövlətinə göstərdi ki, Krım qəvi bir məmləkət qolunda olduqda Türkiyəyə zərbə çalmaq üçün daima vasitə oluyor. Şimdi də Krımın istiqlaliyyətini xatırladıqda o yukarıda söyləyib keçdiyimiz “əl” məsələsi meydana çıxar. Kim bilir, “əl” bəlkə Türkiyəyə qarşı zərbəsini də daha şiddətləndirər. Türkiyə müzəffəriyyəti sayəsində vücuda gələn iki yeni müsəlman dövlətləri də var ki, Qara dəniz ilə rabitəlidirlər. Bunlar Azərbaycan və Şimalı Qafqaz Cümhuriyyətidir. İslamlıq bayrağının istiqlaliyyətini əsrlərdən bəri mühafizə edən Türkiyə dövləti yenə Sevostopol qorxusu altında yaşarsa, qoca türk dövlətinin qüvvət və qüdrəti yenə əski zamanlar kibi müharibələrə sərf olunar və daxili məsələlər həll olunamaz. Bu da qonşu yeni müsəlman dövlətlərinin siyasi və mədəni vəziyyətlərinə təsir etməmiş olamaz.

Türkiyə və yeni Qafqaz dövlətləri sülh və asayişə möhtacdırlar. Bütün türk aləmini avropalılar fəsadından qurtarıb, kendi həyatlarının islahı və tərəqqisi üçün çalışmaq istiyor. Bunun da təmini əski təhlükə yollarının yox etdirilməsiylə vücuda gələcək.

Təkrar ediyorum, türk aləminə zərbə daima Krım vasitəsiylə çalınıb. Krım istiqlaliyyəti təmin olunmazsa, türkün rahat yaşayışı da təmin olunamaz.

(“Millət” qəzeti, 107, 2 sentyabr 1918-ci il).

Zaman.-2014.-1 aprel.-S.7.