Tuqay meşələrinin bərpa olunması imkanları

Hələ XX əsrin ortalarından başlayaraq Kür-Araz ovalığının tuqay meşələri, xüsusilə, Kür çayının sağ və sol sahilləri necə deyərlər, öz tuqaylıq xarakterinə son qoymağa məcbur olub. Azərbaycan ərazisində 950 kilometrə qədər məsafəni keçərək, Saatlı rayonu ərazisində Araza qovuşan Kür çayı, onunla birlikdə əsrlər boyu Xəzərə axır.

Başlanğıcını Türkiyənin Ərzurum dağlarından götürən bu çaylar dağ meşələrindən süzülən saysız-hesabsız bulaqların hesabına daimi axara malik olub və olmaqdadır. Bu gün Tuqay meşəsi yox, onun az miqdarda tarixi yadigarları və yeri mövcuddur. Mingəçevir su anbarından əvvəlki vaxtlarda - 1950-ci ilə qədər bu meşələr Kür çayı humusla zəngin suyu və bitki toxumları ilə mənbədən mənsəbə qədər təbii bərpa işlərini yerinə yetirirdi. Cilovlanmış Kür uzun illər öz sahillərindən çıxmadığına görə tuqaylıq xarakterini itirən Kür qırağı sahil meşələri, tədricən seyrəlmiş və açıq talalara çevrilmişdir. Uzun illər 3-5 kilometr enində mövcud olan Tuqay meşələrinin əsas cins tərkibi söyüd, ağ yarpaq qovaq, qara ağac, tut, uzunsaplaq palıd, gürcü palıdı, saqqız ağacı, kollardan isə yemişan, murdarça, yulğun, cır nar, böyürtkən, qaratikan, qızılca və s. ibarət olmuşdur. Tuqay meşələrinin seyrəlməsi və azalması ərazidə iqlim dəyişkənliyinə səbəb olmaya bilməz. Uzun illərin tədqiqatlarından məlum olmuşdur ki, Kürqırağı tuqay meşələri son 50 ildə cins tərkibini azaltmaqla yanaşı, əraziləri boş talalara çevrilməklə Kür çayının sahillərinə daha çox yaxınlaşmışdır. Bunun da nəticəsində Kür-Araz ovalığında səhralaşma prosesləri genişlənməyə başlamış və bu gün də sürətlə artmaqdadır. Səhralaşmanın qarşısını almaq məqsədilə ciddi tədbirlər görülməlidir. Mingəçevir su-elektrik stansiyasının tikintisindən əvvəl Kür çayı erkən yazdan başlayaraq öz məcrasından çıxmaqla ətrafı suvarmaqla yanaşı, təzadlar da yaradırdı. O zamanlar Tuqay meşələri öz təbii bərpasını yerinə yetirməklə zəngin cins tərkibinə malik idi. Həmin vaxtlar bu meşələrdə mədəni meşə əkinləri aparmaq yada düşmürdü, heç buna ehtiyac da yox idi. Lakin Kür çayı XX əsrin ortalarında cilovlandıqdan sonra Tuqay meşələrinin və bu ərazilərdə bitki örtüyünün acınacaqlı günləri başlandı. İllər keçdikcə Kür çayı öz axarının istiqamətini əsasən sağ sahil istiqamətində dəyişməyə başladı. Belə hallara Bərdə-Ağdaş, Ağcabədi-Zərdab və s. ərazilərdə çox rast gəlinir.

Sahil meşələri, Kür çayını öz yatağı ilə

axmağa məcbur edirdi...

Məlum olduğu kimi, yazın əvvəllərindən yayın ortalarına qədər davam edən daşqınlar axmazları su ilə dolduraraq bitkilər üçün normal rütubət bazası olurdu. Belə ki, Tuqay meşələrinin bu üsulla təbii inkişafı Kür-Araz ovalığının iqliminə təsir etməklə burada hətta kənd təsərrüfatı əkinlərinin də məhsuldarlığına müsbət təsirini göstərirdi. Torpaq qoruyucu və su saxlayıcı qabiliyyətinə görə sahil meşələri, Kür çayını öz yatağı ilə axmağa məcbur edirdi. Mövsümü daşqın suları isə yalnız meşənin ərazisi ətrafından kənara axmaq imkanına malik deyildi. Hər il yazın sonunda öz yatağına qayıdan sular ətraf meşə fondu ərazisini payız yağışlarına qədər rütubətləndirirdi. Belə bir təbii qayda Tuqay meşələrinin təbii bərpasını təmin edirdi. Suların gətirdiyi toxumlar yaşlı ağac və kolları yeniyetmələrlə əvəz edirdi. Təbii bərpanın mühafizəçiləri isə kolluqlar və axmazlar (göllər) olurdu. Kollar arasından baş qaldıran əsas baş cins olan tez böyüyən ağ yarpaq qovaq və s. ağac-kol bitkiləri sürətlə inkişaf edərək mal-qaradan təbii olaraq mühafizə edilirdi. Tuqay meşələrində tarixi bitki örtüyü - əsasən qovaq, palıd, qarağac, tut, söyüd, saqqız ağacları, yemişan, yulğun, qaratikan, böyürtkən, qızılca və s. kolların arasına, rütubətli yerlərə düşən ağac və kolların toxumları xarici təsirlərdən mühafizə olunaraq inkişaf etməklə qocaman ağac və kolları əvəz edirdi. Qarabağ düzənliyində qocaman çinar, palıd, saqqız, qoz və dağdağan ağaclarının tək-tək rast gəlinən nümunələri bu gün də müxtəlif ərazilərdə, xüsusilə düzənliklərdə saxlanılmaqdadır.

Bu tək qalmış ağaclar bir daha sübut edir ki...

Akademik Həsən Əliyev bu təbiət abidələrində mütəmadi elmi müşahidələr aparardı. O, deyirdi: “Bu tək qalmış ağaclar bir daha sübut edir ki, bu yerlərdə boniteti yüksək olan sıx meşələr olmuşdur”. Onun təşəbbüsü ilə 20 il bundan əvvəl Azərbaycanın hər yerində, o cümlədən Kür-Araz ovalığında elmi əhəmiyyətləri olan tək-tək ağaclar, meşə sahələri və digər unikal yerlər təbiət abidəsi elan olunmaqla dövlət tərəfindən pasportlaşdırılaraq xüsusi mühafizəyə götürülmüşdür. Həmin ərazilər bu gün də ciddi mühafizə olunmaqdadır. Aparılan tədqiqat işlərindən məlum olur ki, uzun illərdən sonra, yəni 50 ildən də artıq bir vaxt ərzində qocalaraq ömrünü başa vurmuş ağacların kök sistemi bu vaxta qədər çürüməkdə davam edərək, hələ də sahil bərkidici funksiyasını saxlamışdır. Nəhayət, çürümüş sahil bərkidici kök sistemi suyun səviyyəsinin qalxması ilə əlaqədar oyuqlar rolunu oynayaraq 10-15 kilometr sahildən kənara axmaqla qrunt suları ilə birləşmək imkanı tapmışdır. Odur ki, tədricən illər keçdikcə Kür-Araz ovalığında qrunt suları ilə torpağın səthinə qalxan mineral duzlar tədricən torpaqların şoranlaşması prosesini həyata keçirmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, irriqasiya meşə təsərrüfatı tədbirləri lazımınca yerinə yetirilməmiş, kollektor-drenaj kanallarının da ətrafında sahilbərkidici işlər yarıtmaz yerinə yetirilmişdir.

Torpaq və iqlim şəraitinə uyğun tingliklərin yaradılması vacib amil hesab olunur

İrriqasiya meşə təsərrüfatı ixtisaslaşdırılmış formada tingliklər yaratmaqla sahilbərkidici duza davamlı cinslərdən ibarət əkin materialları yetişdirməlidir. Kollektor drenaj kanallar cod suların ərazidən yığılması işlərini həyata keçirdiyi üçün onun da ərazisinin genişlənməsi məqsədəuyğun hesab edilmir. Odur ki, codluğa davamlı sahilbərkidici cinslərdən ibarət zolaqların salınması vacib sayılır. Həmin ərazilərin torpaq və iqlim şəraitinə uyğun tingliklərin yaradılması vacib amil hesab olunur. Kür-Araz ovalığının Mil-Muğan, Qarabağ və Şirvan düzənliklərində suvarma sistemlərinin ən böyük şəbəkələri Qarabağ, Yuxarı Şirvan və s. kanalların şirin su itkiləri qrunt sularının səviyyələrini qaldırmaqla ərazilərdə torpaqların şoranlaşmasına səbəb olmuşdur. Hazırda ölkəmizdə adam başına düşən əkin sahələri 0,2 hektara yaxındır. Bu rəqəm Rusiya Fedrasiyasında 0,8 hektara çatırdı ki, bu da bizim imkanlarımızdan 4 dəfə artıqdır. Bununla bərabər qeyd olunmalıdır ki, bizdə əkin sahələrini genişləndirmək üçün ehtiyat çox azdır. Ona görə artıq bizə aydın olur ki, mövcud torpaq ehtiyatlarından səmərəli və ehtiyatla istifadə olunmalıdır. Mütləq meşə meliorasiya tədbirləri həyata keçirilməlidir. Hidrotexniki tədbirlərlə yanaşı, meşə meliorasiya tədbirlərinin Kür-Araz ovalığında həyata keçirilməsi yarımsəhra zonanın səhralaşma ehtimalını tam azalda bilər. Tarlaqoruyucu meşə zolağının əhəmiyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Respublikanın düzən zonalarının meşəsiz qalmasına baxmayaraq, məhz 85 %-ində ümumi kənd təsərrüfatı bitkilərinin və otların yaxşı inkişafı üçün əlverişli şərait yaranmışdır, onların yetişdirilməsi üçün tətbiq olunan aqrotexniki və aqrokimyəvi üsulların səmərəsi yüksəkdir.

Tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının bərpasına və inkişafına başlanılmalıdır

Qoruyucu meşə zolaqları kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırır. Tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının Kür-Araz ovalığında əhəmiyyətini qiymətləndirmək məqsədilə, külək və su eroziyalarının qarşısının alınmasında əsas təbii amil hesab etməklə regionun torpaq və iqlim şəraitindən asılı olaraq kəndli-fermer təsərrüfatlarına mənsub torpaqlarda bu tədbirin həyata keçirilməsi daha məqsədə müvafiqdir. Çünki kənd təsərrüfatı bitkilərinin quru-subtropik iqlim şəraitində suya olan tələbatını nəzərə alaraq arxlarla suyun əraziyə axıdılması və suvarılması çoxaldıqca, şirin su itkisi formalaşır ki, bu da həmin ərazidə qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasına səbəb olur. Lakin mühafizə zolağı ilə əhatə olunan əkin sahələri rütubətin azalmasının qarşısını aldığından bir neçə dəfə suvarmanın miqdarını azaldır. Belə ki, meşə zolağı olan ərazidə 5-7 dəfə hər hektara düşən su norması ilə, yəni 800-1000 m3, lakin tarlaqoruyucu meşə zolağı olmayan ərazidə isə 7-10 dəfə suvarma aparmaqla hər hektara yenə 800-1000 m3 hesabı ilə su sərf olunduğu məlum olur. Bu isə bir daha sübut edir ki, torpağın üst hissəsində bitkilərin su saxlama qabiliyyəti müxtəlif istiqamətlərdən əsən küləklər tərəfindən azalır. Bunun da nəticəsində hər hektara düşən suyun normasının miqdarı artmaqla hər dəfə bitkilər sulandıqca su itkisi üçün şərait yaradılır ki, bu da yeraltı qrunt sularının səviyyəsinin qalxmasına təsir edən amillərdəndir. Odur ki, uzun illər Kür-Araz ovalığında meşə meliorasiya tədbirlərinin elmi əsaslarla öyrənilməsində görkəmli alimlərdən professor İ. Səfərovun, A. Bukovun, Q. Nağıyevin, A. Dolxanovun bu sahədə apardığı tədqiqatlara əsaslanaraq bitkilərin və torpaqların su rejiminə əməl olunmaqla tarlaqoruyucu meşə zolaqlarının bərpasına və inkişafına başlanılmalıdır.

Ağacların yay dövründə suvarılması lazımdır

Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Tuqay meşələrinin bərpası üçün regional tingliklər yaradılmaqla torpaq və iqlim şəraitinə uyğun, xüsusilə, Tuqay meşələrinin genofonduna daxil olan ağac və kol cinslərindən istifadə etməklə sahilbərkidici süni meşələrin salınması vacibdir. Kürətrafı Tuqay meşələrinin bu günə qismən qalmış hissəsində yaşından asılı olmayaraq, ağacların yay dövründə suvarılması mütləq lazımdır. Tuqaylıq xarakterini həyata keçirən Kür çayının üzərində tikilən bəndlər bu prosesin vacibliyini təsdiq edir. Əks təqdirdə mövcud meşələrin də gələcəkdə seyrəlməsi və məhv olunması ehtimalı real görünür. Təbii meşələrin bərpası üçün görülən bu tədbirlərin xeyli vəsait tələb etməsinə baxmayaraq, gələcəkdə kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqların sıradan çıxmaması üçün təxirəsalınmaz iş hesab olunur. Bununla bərabər Tuqay meşələrinin mühafizəsi və qorunması təbiətdən istifadənin hüquqi-ekoloji tələbləri səviyyəsində yerinə yetirilməlidir. Yəni, Meşə Məcəlləsinə, Torpaq Məcəlləsinə, Su Məcəlləsinə və digər qanunvericilik aktlarına müvafiq olaraq meşələrdə özbaşına qırıntıya, mal-qara otarmağa, ot çalımına, ekoloji tələblərə zidd olan tikintilərin və digər tədbirlərin aparılmasına yol verilməməlidir.

Zaman.-2014.-11 aprel.-S.13.