Ekologiya və İslam

Bu günlərdə internetdə gəzişən zaman türkiyəli alim Arslan Maydanın ətraf mühitin təmizliyi barədə bir yazısına rast gəldim. Ekoloji tarazlığın getdikcə daha çox pozulduğunun səbəblərini axtardığımız bir zamanda bu yazı mənə bir dərman kimi göründü. Doğrudur, bu tarazlığın pozulmasının əsas səbəbini texnologiyanın sürətli inkişafı ilə bağlayırıq. Amma bizim üstümüzə düşən vəzifələr də var ki, onların öhdəsindən gəlmək o qədər də çətin deyil. Həmin öhdəliklərin bir qismi Arslan Maydanın yazısında öz əksini tapıb. Gəlin birlikdə o yazıya diqqət edək.

Təmizlik deyəndə nə başa düşülməlidir? Elm adamları bunu aşağıdakı başlıqlar altında

toplamağa çalışıblar:

1) Fərdi təmizlik

2) Ev təmizliyi

3) Ətraf mühitin təmizliyi

4) Kifayət qədər təmiz su mənbəyinin möcudluğu.

Fərdi təmizlik deyəndə ağla gələn ilk şey bədən təmizliyidir. Buraya dəri, əl, ağız, burun, göz təmizliyi, saç, dırnaq, qoltuqaltı, üz, diş və ayağa qulluq daxildir.

Fərdi təmizliyə baxmayaraq, insan ətraf mühitin təsiri ilə də xəstəliyə düçar ola bilir. İnsan özü nə qədər təmiz olursa-olsun, ətraf mühit təmiz deyilsə, heç bir şeyə toxunmasa belə, hava, külək, həşərat və digər mikrobdaşıyıcıları vasitəsilə xəstəliyə yoluxma ehtimalına sahibdir.

Göründüyü kimi, fərdi təmizliklə ətraf mühitin təmizliyi bir vəhdət təşkil edir.

Ətraf mühitin təmizliyi dedikdə aşağıdakılar

başa düşülür:

1) Paltarların təmizliyi .

2) Yeməklərin təmizliyi.

3) Ev təmizliyi .

4) Küçə, prospekt, məhəllə, şəhərin təmizliyi.

5) Kifayət qədər təmiz su mənbəyinin mövcudluğu.

1. Paltarların təmizliyi

Geyim əşyaları infeksiya baxımından həssas olduğundan onları seçərkən diqqətli olmaq lazımdır. Orta əsrlərdə Avropada insanlar bədəni isti saxlayan, amma təmizlənməsi çətin olan yun geyimlərə üstünlük verirdilər. O çağlarda insanlar çox çimməzdilər, çirklənmiş geyimlərini yumazdılar: Onların bədənləri iy verər, hətta bədənlərinə bit, birə düşürdü. Pis qoxunu aradan qaldırmaq üçün də otlardan əldə edilən vasitələrdən istifadə edirdilər. Ancaq XVIII əsrdə pambıq ticarətinin vüsət alması ilə avropalılar ilk dəfə ucuz, yüngül, asanlıqla yuyla bilən alt paltarlarından istifadə etməyə başladılar. Bundan sonra fərdi təmizlik əhəmiyyət qazandı. XIX əsrdə fərdi təmizlik sağlam yaşamanın bir şərti sayılmağa başladı. Bədən təmizliyi və geyim əşyalarının daha tez-tez dəyişdirilib yuyulması nəticəsində bit və birələrlə birlikdə vəba və tif kimi xəstəliklər də yox oldu.

Müsəlmanlarda isə paltar təmizliyi namaz qılmaq üçün əsas şətrlərdən biridir. Məlum olduğu kimi, nəcis və sidik bulaşmış bir paltarla namaz qılmaq olmaz. Yəni müsəlmanlar gündə beş dəfə paltarlarının təmizliyinə nəzarət etmək məcburiyyətindədirlər. Təmiz geyinmə məsələsində Peyğəmbərimizin belə bir hədisi var: “Ağ paltar geyinin. Çünki ağ paltar daha gözəl və təmizlik baxımından daha əlverişlidir. Ölülərinizi də ağ parça ilə kəfənləyin”. Ağ və açıq rənglilər üzərlərindəki kiri göstərdiyindən onların təmizliyinə qayğı göstərmək lazımdır. Avropada XIX əsrdə təmiz geyimin dəyəri yeni-yeni anlaşılmağa başlanıldığı halda müsəlmanlığı həqiqi mənada yaşayan insanlar VII əsrdən bəri paltar təmizliyinə diqqət ediblər.

2. Yeməklərin təmizliyi

İçdiyimiz suya və yediyimiz yeməklərlə mikrob və parazitlərin bulaşma ehtimalı çox böyükdür. Bu məsələdə anaların və xüsusilə ictimayi iaişə müassisələrində işləyənlərin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Onlar yeməklərin mühafizəsinə xüsusi bir etina göstərməlidirlər. Qidaların zəhərlənməsinə səbəb olan bakteriyaların ən böyük mənbəyi insan özüdür.

İnsanların boğaz, burun, əl, dəri, bağırsaq və nəcisi bakteriya daşıyıcısıdır. Digər bir bakteriya mənbəyi isə istehlak edilən heyvani qida məhsullardır. Pişik, it və s. kimi ev heyvanları da bakteriya yaymaqda olduqca təsirli məxluqatlardandır. Ev heyvanları gəzdikləri yerlərdən bakteriyaları evə daşıyar. Ağcaqanad, böcək kimi həşəratlar və siçanlar da mikrob daşıyıcılarıdır. Mətbəx mühitindəki zibilqabı mikrobların meydana gəldiyi bir yerdir. Vaxtında mətbəxdən kənarlaşdırılmayan zibilqutusundakı bakteriyalar böcəklər, ağcaqanadlar və siçanlar vasitəçiliyi ilə qidalara bulaşır .

Qidalara bakteriya bulaşmasının qarşısını almaq üçün aşağıdakılara diqqət etmək lazımdır:

- Əl-üz vaxtında yuyulmalıdır .

- Burun dəlikləri təmizlənməlidir .

- Dırnaqların uzanmasına yol verilməməlidir.

- Tualetdən sonra əllərin yaxşıca yuyulması .

- Yeməklər və su qapalı qablarda saxlanmalıdır.

Qidaları insan tüpürcəyindən, asqırıq və öskürəyindən qorumaq lazımdır. 1 qram tüpürcəkdə 100 milyon, 1 qram burun suyu ifrazatında 10 milyon bakteriya var. İnsanların 30-50 faizinin burnunda qidaların zəhərlənməsinə səbəb olacaq bakteriyalar mövcuddur. Bu nisbət xəstəxanada çalışan işçilər arasınada 65-80 faizə çıxır. Ağız, burun və tənəffüs yollarında olan bakteriyalar tənəffüs zamanı havaya dağılar. Danışıq zamanı bu paylanma o qədər də yüksək olmur. Öskürmə, asqırma və yüksək səslə danışma əsnasında havaya buraxılan bakteriyaların sayı artır. Şiddətli bir öskürmədə ağızdan 5000-ə qədər su damlasının çıxdığı təxmin edilir. Asqırmada isə bu damlacıqların sayı 1 milyondan çox olur. Bu damlacıqlar havada bir neçə saat asılı vəziyyətdə qala bilirlər. Qida məhsulları daşıyan biri danışar, öskürər və ya asqırırsa, onun ağızındakı bakteriyaları daşıdığı qidalara bulaşdırma ehtimalı yüksəlir.

Əgər evdə ailə üzvlərindən biri öskürürsə, bu zaman evdəki qabları qapalı yerdə saxlamaq lazımdır. Əks halda açıq qablara mikrob bulaşması qaçılmaz olur . Ayrıca ev heyvanları, ağcaqanad, böcək və digər həşəratlar vasitəsi ilə bakteriyaların yayılmasının qarşısını almaq üçün, yemək və içki qablarının ağzı bağlı saxlanmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, insanlar təkcə çoxmərtəbəli evlərdə yaşamır. İnsanların böyük əksəriyyəti əsrlərdir birmərtəbəli həyət evlərində yaşamışdır və bu, indi də davam etməkdədir. Bu isə o deməkdir ki, ev heyvanları ağcaqanad və gəmirici həşəratlarla daimi təmasda olur. Qidaların saxlandığı qabların qapaqlarının örtülü olması bu zərərvericilərin xəstəlikləri yaymasının qarşısını ala bilir. İndiki zamanda çoxmərtəbəli və həyət evlərində qızdırıcı sistemlərdən istifadə olunur. Həmin qızdırıcılarda “sığınacaq” tapan böcəklər də qapağı örtülməmiş qablarda qalan qidalarımıza ortaq olurlar. Bu da bakteriyaların yayılması üçün mübit şərait formalaşdırır. Bunun qarşısını almaq üçün zibilləri zamanında mətbəxlərdən uzaqlaşdırmalı və qidaları ev heyvanlarından qorumaq lazımdır.

Əl-üzün yuyulması, burun dəliklərinin təmizlənməsi, dırnaqların kəsilməsi və tualetdən sonra əllərin su ilə yuyulması barədə Peyğəmbərimizin əmr və tövsiyələri bədən təmizliyində ən önəmli ünsürlərdir. Burada qidaların bakteriyalardan qorunması ilə əlaqədar digər hədisləri də xatırlatmaq yerinə düşər: “Qabların üzərini örtün. Tuluqların ağızını da bağlayın. Çünki ildə bir gecə vardır ki, o gecədə vəba enər”.

Birələrdəki bakteriyalar vasitəsilə yoluxmuş vəba sətəlcəmə çevrilmişdirsə, o insan vəbanı öskürək və tənəffüs havası ilə digərlərinə yoluxdurur. Zatən vəbanın sürətli yayılması bu şəkildə olur. Əvvəllər sətəlcəmə çevrilmiş vəbaya yoluxmuş adamın sağalmaq ehtimalı yox idi. Avropalı bir həkim vəba epidemiyasında bir gecədə dörd min adamın öldüyünü bildirir. Yəni vəba virusları bir yerə düşdüyü zaman, çox qısa zamanda yayılır və dərhal çoxlu insanın ölümünə səbəb ola bilirdi. Hədisdə də qabların ağızlarının bağlanmasının tövsiyə edilməsi bu virusların yayılmasının qarşının alınmasına işarədir. Yalnız vəba mikrobu deyil, digər mikroblar da hava yolu ilə gəlib açıq qablara hopa bilir. Peyğəmbərimiz açıq bir qabda süd gətirən şəxsə: “Qabın ağzını bağlaya bilməzdinizmi? Bir taxta parçası ilə də olsa, üzərini örtməli idiniz”,- deyə buyurmuşdur. Yolda ağzı açıq bir qabda aparılan yeməyə onu aparan adamın öskürəyi və ya hava yolu ilə mikroblar bulaşa bilər.

3. Ev təmizliyi

Geniş və təmiz evlər yolxucu xəstəliklərin yayılamsına mane olan məkanlardır. Evlərdə mətbəxlərin təmiz saxlanması, zibilqutusunda zibillərin toplanmasına yol verməmək əhəmiyyətlidir. Çünki bir yerə toplanmış zibil bakteriyaların törəməsi üçün ideal bir mühit meydana gətirir. Bundan başqa, vaxtında atılmayan zibillər mətbəxə böcəklərin də yığışmasına səbəb olur. Peyğəmbərimizin ev planını nümunə götürən müsəlman memarlar, evin həyətini binanın tamamlayıcısı olaraq qəbul etmiş, həyəti evin xaricə açılmış ünsürü olaraq tanımışlar.

Mövzuyla əlaqədar hədislər:

“Geniş ev, dürüst qonşu və rahat bir minik müsəlman adamın səadətidir”.

“Məskənlər ən yaxşısı geniş olanıdır.”

“Evin pisi darlığı səbəbi ilə oturanlara kafi gəlməməsi və pis qonşularının olmasıdır.”

“Ətrafınızı və evlərinizi təmiz saxlayın.

“Evdə çör-çöp, süprüntü olduğu zaman o evdən bərəkət qaçar”.

“Çirkli parçaları evlərinizdən çölə çıxarın. Süprüntülərin evlərinizdə toplanmasına yol verməyin. Çünki süprüntülər zərərli şeylərin barındığı yerdir”.

Yuxarı tənəffüs yollarının infeksiyaları və yoluxucu xəstəliklər darısqal evlərdə daha çox müşahidə olunur. İnsanlar gündəlik həyatlarını çox yaxın (bir-birinə 70 sm-dən yaxın) məsafələrdə davam etdirərkən xəstəlik ailə üzvləri arasında damlacıq yolu ilə daha tez yayılır. Odur ki, evlər geniş və təmiz olmalı, tullantılar tez bir zamanda mənzildən kənarlaşdırılmalıdır.

Qurani Kərimdə Kəbənin təmizliyinə diqqət çəkilməsi çox əhəmiyyətlidir. Kəbədə, xüsusilə, Həcc mövsümündə çox qələbəlik olur. Yolxucu xəstəliklər, qələbəlik mühitlərdə çox asan yayılar. Quranın mesajı universal olduğundan, insanın yaşadığı hər məkanın təmiz saxlanmasını əmr edər. Odur ki, Quranı-Kərimdə əmr edildiyi kimi, insanların ortaq istifadə etdikləri məkanların təmiz olmasına diqqət yetirməliyik. Bunu eyni zamanda gigiyenik qaydalar da tələb edir. Məscidlər insanların ortaq istifadə etdikləri bir məkəndır. Bu məkanların tarixən təmiz saxlandığının şahidləriyik.

4. Ətraf mühitin təmizliyi

Peyğəmbərimiz ətraf mühitin təmizliyinə lazım olan əhəmiyyəti vermiş, müsəlmanlar da hər zaman bu əmr və tövsiyələrə uyğun davranmağa diqqət etmişlər. Peyğəmbərimizin ətraf mühitin və su mənbələrinin təmiz saxlanması barədəki hədisi-şəriflərini bir daha xatırlayaq:

“Sizdən biriniz əsla su içinə sidik etməsin. Bəlkə o sudan sonra dəstəmaz və ya qüsl almaq zərurəti yarana bilər. Yenə sizdən biriniz qüsl etdiyi zaman durğun suyun içinə girərək yuyunmsın. O suyu bir qab ilə götürərək çöldə yuyunsun”.

“İşlək yol üzərində düşərgə salmayın (oturmayın, yatıb-qalxmayın). Dəstamazınızı yol üzərində pozmayın”.

“Hər kəsin gəlib keçdiyi yollarda, kölgəliklərdə, su kənarlarında və ağacların altında dəstəmazını pozanlar lənətə uğrayanlardır”.

5. Kifayət qədər təmiz su mənbəyinin

mövcudluğu.

Dünya Səhiyyə Təşkilatı (DST) təmiz və yetərli qədər suya sahib olmağı əsas insan haqlarından biri kimi qəbul etmişdir: “İctimai və iqtisadi vəziyyətindən asılı olmayaraq, bütün insanların təməl ehtiyaclarını ödəmək üçün təmiz və kafi miqdarda içməli su əldə etməyə haqqı vardır.”

Bu müddəa 1977-ci ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının müvafiq qurumu tərəfindən qəbul edilmişdir.

Peyğəmbərimz isə bu qanunun qəbulundan 1340 il əvvəl təmiz içməli suyun təmin edilməsinin zəruriliyi barədə buyurmuşdur: “Yeddi şeyin əcr və savabı adama ölümündən sonra da çatar, dəftəri bağlanmaz, savab yazılmağa davam edər: Elm öyrətmək, su gətirmək, quyu qazdırmak, kitab bağışlamaq, ölümündən sonra ona arxasından dua edəcək xeyirli uşaq yetişdirmək ... “Peyğəmbərimiz insanlara təmiz su təmin etmənin yalnız dünyada deyil, axirətdə də böyük faydalar verəcəyini açıq bir şəkildə dilə gətirmişdir. Elə bu buyruqlarla yetişən müsəlmanlar da getdikləri hər yerdə su kanalları çəkdirmişlər. Memar Sinanın çəkdirdiyi su yolları və bulaqlar buna gözəl bir nümunədir.

Peyğəmbərimizin tövsiyə etdiyi qaydalar tətbiq olunsaydı, tarixdəki yolxucu xəstəliklərdən heç biri olmayacaqdı. Dünya Səhiyyə Təşkilatı da təmizlik qaydalarının tətbiq olunması ilə eyni nəticəyə nail olunacağını bildirir.

İslamiyyətin gətirdiyi qaydalar təmiz bir həyatın yaşanması deməkdir. İslamiyyət insanların həyat normasını şəkilləndirən bir din olaraq enmişdir. Mədəniyyətin girə bilmədiyi, girsə belə, təsirli ola bilmədiyi ucqar yerlərdə yaşayan insanlar fərdi təmizlik və ətraf mühitin təmizliyi məsələsində kifayət qədər məlumata malik deyillər. Bütün insanların təmiz bir mühitdə yaşamaq hüququ vardır. İslamiyyətdən əvvəlki dövrlərdə də insanlara bu gözəlliklər barədə digər peyğəmbərlər xəbər vermişlər. Təəsüf ki, bu günə qədər bu tövsiyələrə lazımınca əməl olunmayıb. Bu gün ekoloji faciələrlə göz-gözə qalmağımızın altında Peyğəmbərimizin tövsiyə və əmrlərinə etinasız qalmağımız dayanmayıbmı?

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Elvin Əliyev

Zaman.-2014.-18 aprel.-S.12.