Yer kürəsinin dərdləri bu dünyanı fəlakətə aparır

SƏMƏD MƏLIKZADƏ,

22 aprel - Beynəlxalq Yer Kürəsi Günü ABŞ-ın Nebraska ştatının sakini olmuş Corc Sterlinq Mortonanın adı və xeyirxah fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Belə ki, Mortona XIX əsrin 70-ci illərində yaşadığı ştatın yaşıllaşdırılması üçün əhaliyə müraciət etmiş, özü və ailəsi ilk olaraq, ağac əkib-becərmişdir. Bu təşəbbüs qısa müddətdə geniş yayılmışdır. 1882-ci ildə Mortonanın şərəfinə 22 aprel (onun doğum günü) ştatın bayramı elan edilmişdir. Əvvəllər “Ağac günü” kimi qeyd edilən bu tarix 1970-ci ildə Beynəlxalq Yer Kürəsi Günü adlandırılmışdır. Sonralar hərəkat dünyada təbii sərvətlərin qorunması, sənayenin ətraf mühitə vurduğu zərərin azaldılması, müharibələrin qarşısının alınması və sair məsələləri əhatə etmişdir. Hazırda dünyanın əksər ölkələrində “Yer günü” qeyd edilir.

Yer kürəsi bütün insanların vahid evidir. Buna görə də Yerin sağlamlığı bütün bəşəriyyətin işıqlı sabahı üçün təminat deməkdir. Təəssüf ki, əsrlərdir ki, insanlar daha çox Yerin sərvətlərini talamaqla məşğuldurlar.

XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, dünyada əhalinin sürətlə artması və elmi-texniki inqilabın baş verməsi Yer kürəsinə daha ciddi zərbələr vurmuşdur. Məlumat üçün deyək ki, ötən əsrin əvvəlində Yer kürəsində əhalinin sayı 1,5 milyard nəfər, 1950-ci ildə 2,5 milyard nəfər, əsrin sonunda isə 6 milyard nəfər olmuşdur. Müharibələr, lokal qarşıdurmalar, kosmik tədqiqatlar, sənaye tullantıları, kənd təsərrüfatında işlədilən zəhərli kimyəvi maddələr planetimizdə ekoloji tarazlığı pozmuşdur. Bu təsirlər ölkəmizin ekologiyasından da yan keçməmişdir.

Səhralaşma bir qədər intensivləşib

Respublikamızın ərazisinin 60 faizi arid zonadır və bu gün Azərbaycanın bəzi ərazilərində müəyyən qədər su qıtlığı yaşanır. Deməli, quraqlaşma getdikcə həmin problem bir az da dərinləşəcək. Buna görə də ölkəmizdə su ehtiyatlarının yaradılması üçün ehtiyat tədbirləri görülür - yeni dəryaçalar, su anbarları yaradılır, yeni kanallar çəkilir. Xüsusilə, son onilliklərdə bu sahədə geniş layihələr həyata keçirilir və geniş elmi-tədqiqatlar aparılır. 35 min kvadratkilometr ərazidə aparılan tədqiqatların nəticələrindən məlum olub ki, ümumi arealda səhralaşma artmayıb. Yəni tədqiqatdan əvvəl 35 min kvadratkilometrin 40 faizi səhralaşmaya məruz qalmışdısa, indi də ümumi vəziyyət eynidir. Amma səhralaşma prosesi intensivləşib.

Abşeron yarımadası öz təbiəti və iqlimi etibarı ilə digər bölgələrimizdən bir qədər fərqlənir. Əhalimizin yarıdan çoxu hazırda burada cəmləşib, ölkənin əsas sənaye potensialı da Abşeron yarımadasındadır. Abşeronda səhralaşmaya əsas səbəb texnogen hadisələrdir. Yəni həmin problemi neft və qaz hasilatı, böyük sənaye obyektlərinin fəaliyyəti doğurur.

Alimlərin fikrincə, torpağı qorumaq və sağlamlaşdırmaq üçün birinci növbədə atmosferi, eləcə də torpağı çirkləndirməmək lazımdır. Təbii ki, buna tam nail olmaq çətindir, amma azaltmaq olar. Abşeron üçün vacib məsələlərdən biri həm maye, həm də bərk tullantılar üçün emal müəssisələrinin tikilməsi idi. Son illər ölkəmizdə, xüsusilə Abşeronda bu sahədə ciddi addımlar atılmaqdadır. Bir neçə ildə Dənizkanarı Milli Parkın Bibiheybətədək uzadılması Bakının ekologiyasının qorunması və yaxşılaşdırılması istiqamətində yeni mərhələ deməkdir. Bu ərazilərdəki köhnə zavodların və emal müəssisələrinin sökülərək, paytaxtdan kənarda müasir texnologiyalar əsasında inşa edilməsi, “Qaraşəhər” adlanan ərazidə şəhərsalmanın bütün uğurlarını özündə birləşdirən “Ağşəhər” layihəsinin həyata keçirilməsinə başlanması, Balaxanıda dünya standartları səviyyəsində məişət tullantılarıni emal edən müəssisənin istifadəyə verilməsi, geniş yaşıllıq zolaqlarının və bütün yaşayış məskənlərini birləşdirən müasir yol infrastrukturunun yaradılması eyni zamanda Abşeronun ekologiyasına böyük qayğıdır.

Aran da eyni problemdən əziyyət çəkir

Aran Azərbaycanın ən iri iqtisadi rayonudur, tərkibinə 16 kənd rayonu (Yevlax, Ağdaş, Ucar, Göyçay, Salyan, Beyləqan, Zərdab, Kürdəmir, Hacıqabul, Bərdə, Ağcabədi, İmişli, Biləsuvar, Neftçala, Saatlı və Sabirabad rayonları) və respublika tabeli Mingəçevir, Şirvan və Yevlax şəhərləri daxildir. Aran Azərbaycanın ən çox respublika tabeli şəhəri olan iqtisadi rayonudur. Aran iqtisadi rayonu çox əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir. O, şimalda Böyük Qafqaz, cənub-qərbdə Kiçik Qafqaz, cənubda Lənkəran coğrafi rayonları ilə, şərqdə Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. Bu iqtisadi rayonun əsas problemləri torpaqların şoranlaşması, səhralaşma, quraqlıq, Xəzərsahili ərazilərin su altında qalması. Rayonda əsən ağ və qara yel təsərrüfatın inkişafına mənfi təsir göstərir.

Xəzərin çirklənmə mənbələri çoxdur

Xəzər unikal, zəngin təbii hövzədir. Burada olan heyvanların, balıqların bir hissəsinə heç yerdə təsadüf olunmur. Hərdən deyirlər ki, Xəzərin nefti, qazı boldur bəsimizdir, nərə balığı olmasa da olar. Yox, nərənin olmaması əslində böyük fəlakətdir. Biz çalışmalıyıq ki, mövcud biomüxtəliflik qorunsun. Təbiətdə adi bir böcəyin nəslinin kəsilməsi insana da pis təsir edir. Çünki təbiətdə bir harmoniya, bir “zəncir” var. O “zəncir”in bir həlqəsi qırılanda harmoniya pozulur. Xəzərin sərvətləri, gözəllikləri çoxdur. Eyni zamanda problemləri də var. Problemlər həm təbiidir, həm də antropogen. Təbii problem dənizin səviyyəsinin dəyişməsi - qalxıb-enməsidir. Bu da həm ekoloji, sosioloji, həm də iqtisadi problemlər yaradır. Antropogen çirklənmə də yeni problemlər doğurur. Çirklənmə mənbələri çoxdur. Əsası isə çaylarla Xəzərə tökülən tullantılardır. Çirklənmələr isə biomüxtəlifliyin məhvinə səbəb olur. Məsələn, 2000-ci ildə Abşeron yarımadasının Şah burnu deyilən ərazisindəki yasaqlıqda 3 min Xəzər suitisi qırılmışdı. Səbəb də çirklənmə idi. Belə hadisə Xəzərin başqa ərazilərində də baş vermişdi. Müəyyən edildi ki, heyvanların ölümünə əsasən toksik maddələr səbəb olub.

Azərbaycanın yerüstü sərvətləri də boldur

Münbit torpaqlar, gözəl hava, meşələr, göllər, çaylar və sair də sərvətdir. Bu barədə ümummilli liderimiz Heydər Əliyev demişdir: “Təbiətin ölkəmizə bəxş etdiyi təbii sərvətlərə xüsusi qayğı ilə yanaşmaq, belə misilsiz xəzinələri bəşəriyyətin gələcəyi naminə qorumaq üzərimizə düşən başlıca vəzifələrdəndir”.Təəssüf ki, işğal altında olan torpaqlarımızda da çox zəngin guşələrimiz - nadir məşələr, çaylar, bulaqlar, mağaralar və digər təbiət abidələri qalmışdır. İşğal altında olan Zəngilan, Qubadlı məşələrinin, Çayzəmi, Sirnuxu, Topmeşə sahələrinin yararlı ağaclarının da tamamilə qırılıb xarici ölkələrə daşındığı bildirilir. Bundan əlavə, düşmənlərimiz həm meşə, həm də əkin və otlaq sahələrində dəfələrlə yanğın törətmiş, həmin bölgənin flora-faunasına ciddi ziyan vurmuşlar.

Ölkəmizin bitki və heyvanat aləmi zəngin, rəngarəngdir. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra havanın, suyun, bitki və heyvanat aləminin qorunmasına xüsusi qayğı göstərilir. Bunun nəticəsidir ki, hazırda Azərbaycan ərazisində 9 milli park, 11 dövlət təbiət qoruğu və 24 dövlət təbiət yasaqlığı vardır. Milli parklar xüsusi ekoloji, tarixi, estetik və digər əhəmiyyət daşıyan təbiət komplekslərinin yerləşdiyi ərazilərdir. Həmin yerlərdən təbiəti mühafizə, elmi, mədəni və digər məqsədlər üçün də istifadə olunur.

Qeyd edək ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yaradılmazdan əvvəl respublikamızda milli parklar təşkil olunmamışdı. Milli parklar indi ölkə ərazisinin 3,7 %-ni təşkil edir.

Yeni milli parkların, dövlət təbiət qoruqlarının və yasaqlıqların yaradılması üçün müvafiq işlər görülür. Məsələn, Qızılağac Dövlət Təbiət Qoruğunun ərazisi genişləndirilərək dənizkənarı milli parkının yaradılması nəzərdə tutulur.

Səhralaşmaya görə hər il, orta hesabla, 10 milyon insan öz yaşayış yerini dəyişir

Yer kürəsinin əsas problemləri səhralaşma və iqlim dəyişmələridir. Hazırda Yer kürəsində yaşayan insanların 100 milyon nəfəri birbaşa səhralaşma problemi ilə üz-üzədir. 10 milyon insan isə öz yaşayış yerini hər il dəyişir. Çünki səhralaşma elə gedir ki, həmin ərazilərdə yaşamaq üçün heç nə qalmır və məcbur olub daimi məskənlərini tərk etməli olurlar. Bu problem son illər, demək olar ki, daim gündəmdədir.

Yer kürəsini qarşıda çox dəhşətli şeylər gözləyir. Bunun ilkin təzahürləri artıq özünü göstərir. Belə ki, artıq dünyada ərzaq böhranı başlayıb. Bu böhranın dərinləşməməsi üçün BMT və digər beynəlxalq qurumlar həyəcan təbili çalır, çıxış yolları axtarırlar. Məlum olduğu kimi, Afrika əhalisinin 70-80 faizi aclıq çəkir.

Qısaca desək, quraqlıq və aclıq ən ciddi problem kimi dünyanın başı üzərində dayanıb. Bütün bunların əsas səbəbi, ilk növbədə, insanların Yer kürəsinə, atmosferə vurduğu yaralardır. Buna görə də Yer kürəsini qorumasaq, sağlamlaşdırmasaq, daha dəhşətli faciələrlə üzləşəcəyik.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Səməd Məlikzadə

Zaman.-2014.-22 aprel.-S.13.