Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət: qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı fəaliyyət

Vətəndaş cəmiyyətinin müasir əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, hökumətə qarşı dura bilən, onun fəaliyyətinə nəzarət edən, hökumətə yerini göstərməyə qadir olan bir cəmiyyətdir. Başqa sözlə, vətəndaş cəmiyyəti öz dövlətini hüquqi dövlətə çevirməyi bacaran bir cəmiyyyətdir. Bununla belə, bu heç də o demək deyildir ki, vətəndaş cəmiyyəti yalnız dövlətlə mübarizə aparmaqla məşğuldur. Sosial dövlət prinsipləri çərçivəsində vətəndaş cəmiyyəti dövlətə sosial-iqtisadi proseslərə aktiv müdaxilə etmək imkanları verir.

Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti eyni sosial tarixi hadisənin - inkişaf etmiş sənaye və post sənaye cəmiyyətinin iki müxtəlif tərəfidir. Birincisi formanın, ikincisi isə məzmunun göstəricisidir. Forma kimi dövlət vətəndaş cəmiyyətinin maraqlarını əks etdirir; onun idarə edilməsi və sonrakı inkişafını həyata keçirir və vətəndaş cəmiyyətinin maraqlarına uyğun gəlir, hüquqi qaydada onları müdafiə edir.

Hüquqi dövlət vətəndaş cəmiyyətinin idarə olunmasının əsaslarından biri kimi onunla qarşılıqlı şəkildə əlaqəlidir. Eyni zamanda hüquqi dövlətə tamamilə özünəməxsus vətəndaş cəmiyyəti institutu kimi də baxmaq olar. Axı dovlət son nəticədə vətəndaşların müəyyən tələbatlarının ödənilməsi mexanizmi kimi özünü göstərir, hansı ki, onlarsız vətəndaş cəmiyyətinin varlığını təsəvvür etmək ağlasığmazdır.

Belə bir sual ortaya çıxa bilər: vətəndaş cəmiyyəti olmadan hüquqi dövlət mümkündürmü? Şübhəsiz, bu iki anlayış arasındakı sıx əlaqə və təbii ki, sosial fəaliyyət forması var, lakin bu əlaqə hər şeydən əvvəl ayrılmaz “eynivaxtlılıq” prinsipi, qarşılıqlı əlaqə səviyyəsindədir. Vətəndaş cəmiyyəti olmadan hüquqi dövlət mümkün deyil, çünki hüquqi olmayan dövlətdə vətəndaş cəmiyyətinin necə də olsa, qurulması mümkün deyil.

Tarixi reallıqlar şəraitində, demək olar ki, məsələ belə qoyulub: əgər qəti şəkildə, sözün tam mənasında, hüquqi dövlət yoxdursa, əvvəlcə, vətəndaş cəmiyyəti qurmaq lazımdır, eyni zamanda mübarizədən imtina etmək olmaz, heç olmasa, o əsasa görə ki, hələlik, vətəndaş cəmiyyəti qurulmamışdır. Tarixin müxtəlif mərhələlərində hüquqi dövlət qurulması yolunda ayrı-ayrı uğurların qazanılması nisbətən zəif vətəndaş cəmiyyətində heç də nadir hallarda baş verməmişdir. Belə ki, əksər hallarda, tarixdə bir sıra ölkələrdə dövlət özü insan hüquqları problemini həll edir, hüquqi strukturları təkmilləşdirir. Və əksinə, əgər diktatura ilə mübarizədə vətəndaş cəmiyyətinin daha güclü strukturları formalaşıbsa, onlar hüquqi dövlətin qurulmasında motor rolunu oynaya bilər.

Vətəndaş cəmiyyəti və dövlət özünəməxsus dialektik əksliyin vəhdətidir. Bu cür vətəndaş cəmiyyəti hüquqi dövlətin bünövrəsini təşkil edir. Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət məntiqi şəkildə bir-birini gözləyir - biri olmadan o birisi mümkün deyil. Eyni zamanda vətəndaş cəmiyyəti öndə gəlir: o hüquqi dövlətin həlledici sosial-iqtisadi fonunu təşkil edir.

Ümumilikdə qəbul edilmişdir ki, hüquqi dövlətdə vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf etmiş institutları fəaliyyət göstərməlidir. Ənənəvi olaraq bu institutlar sırasına birinci növbədə siyasi partiyalar, həmkarlar təşkilatı, qeyri-hökumət təşkilatları, kütləvi informasiya vasitələri, həmçinin ailə, məktəb, biznes və s. daxildir. Bu institutlar vasitəsilə vətəndaşlar sərbəst şəkildə, dövlətin, onun orqanlarının və məsul şəxslərının birbaşa iştirakı olmadan gündəlik həyat fəaliyyətləri ilə bağlı əksər problemlərini həll edirlər. Və dövlət nə qədər demokratikdirsə, vətəndaşların öz problemlərinin həlli üçün dövlətə müraciət etmək ehtiyacı o qədər azdır. Başqa sözlə, vətəndaş cəmiyyəti kənar müdaxiləyə ehtiyac duymayan özünütənzimləyən təşkilat kimi fəaliyyət göstərir.

İnkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyəti institutlarının əlahiddə əhəmiyyət daşıması onunla şərtlənir ki, o, hüquqi dövlətin sosial əsasını təşkil edir ki, onsuz sonuncunun varlığı mümkün deyil. Vətəndaş cəmiyyətinin qurulması Azərbaycan cəmiyyətinin modernləşdirilməsi, Azərbaycan Respublikasının nəhəng sosial-siyasi, iqtisadi və hüquqi islahatlar yolu ilə inkişaf etməsinin vacib şərtlərindən birinə çevrilir.

Vətəndaş cəmiyyətinin müasir əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, o, hökumətə qarşı dura bilən, onun fəaliyyətinə nəzarət edən, hökumətə yerini göstərməyə qadir olan bir cəmiyyətdir. Başqa sözlə, vətəndaş cəmiyyəti öz dövlətini hüquqi dövlətə çevirməyi bacaran bir cəmiyyətdir. Bununla belə, bu heç də o demək deyildir ki, vətəndaş cəmiyyəti yalnız dövlətlə mübarizə aparmaqla məşğuldur. Sosial dövlət prinsipləri çərçivəsində vətəndaş cəmiyyəti dövlətə sosial-iqtisadi proseslərə aktiv müdaxilə etmək imkanları verir. Bu, başqa məsələdir ki, o, dövləti əyilməyə qoymur, sosial sistemi totalitarlaşmağa imkan vermir. Bu cür imkanlar yalnız müəyyən iqtisadi şərtlər - iqtisadi müstəqillik, mülkiyyətin müxtəlif formaları, bazar münasibətlərinin olduğu halda mümkündür. Vətəndaş cəmiyyətinin təməlində isə şəxsi mülkiyyət dayanır. Mənz bu amil vətəndaş cəmiyyəti üzvlərini iqtisadi asılılıqdan xilas edir.

Beləliklə, vətəndaş cəmiyyətinin dövlətlə qarşılıqlı münasibəti əsasən aşağıdakı məqamlarla xarakterizə olunur:

- Vətəndaş cəmiyyətinin bazası özəl və digər mülkiyyət formaları, bazar iqtisadiyyatı, siyasi plüralizmdən ibarətdir;

- vətəndaş cəmiyyəti dövlətlə həm nisbi azad, həm də ona qarşı duran güc kimi onunla əkslik təşkil edən vəhdətdədir;

- vətəndaş cəmiyyəti - cəmiyyət üçün bütün təsərrüfat və siyasi məsuliyyəti öz üzərinə götürən azad mülkiyyətçi vətəndaşların cəmiyyətidir;

- vətəndaş cəmiyyəti subyektlər arasında şaquli əlaqə (koordinasiya prinsipi) ilə qurulmuş sistemdən ibarətdir;

- vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı və hüquqi dövlətin yaranması ilə dövlət və cəmiyyətin yaxınlaşması və qarşılıqlı inteqrasiyası baş verir: mahiyyət etibarilə hüquqi dövlət vətəndaş cəmiyyətinin, onun siyasi formasının təşkili üsuludur;

- vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin qarşılıqlı fəaliyyəti demokratik hüquqi dovlətin formalaşması, demokratik-sosial hüquqi dövlətin yaranmasına yönəlmişdir.

Beləliklə, “vətəndaş cəmiyyəti” anlayışı cəmiyyətin müəyyən inkişaf səviyyəsi, onun vəziyyəti, sosial-iqtisadi, siyasi və hüquqi yetkinlik mərhələsi ilə xarakterizə olunur.

Bu və ya digər ölkənin spesifikasından asılı olmayaraq, vətəndaş cəmiyyətinin əsasını təşkil edən bir sıra ümumi ideya və prinsiplər göstərmək olar:

1) İqtisadi azadlıq, mülkiyyət formasının müxtəlifliyi, bazar münasibətləri.

2) İnsan və vətəndaşın təbii haqlarının qorunması və müdafiəsinin şərtsiz qəbul edilməsi.

3) Hakimiyyətin legitimliyi və demokratikliyi.

4) Hamının qanun və ədalət qarşısında bərabərliyi, şəxsiyyətin etibarlı hüquqi müdafiəsi.

5) Hakimiyyətin bölünməsi və qarşılıqlı əlaqəsi prinsipinə əsaslanan hüquqi dövlət.

6) Siyasi və ideoloji plüralizm, leqal müxalifətin varlığı.

7) Söz, mətbuat, fikir azadlığı, kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqilliyi.

8) Dövlətin vətəndaşların şəxsi həyatına müdaxilə etməməsi, onların qarşılıqlı vəzifə və məsuliyyətləri.

9) Sinfi həmrəylik, əməkdaşlıq və milli konsensus.

10) İnsanların layiqli həyat səviyyəsini təmin edən səmərəli sosial siyasət.

Vətəndaş cəmiyyəti insanlar arasında real şəkildə mövcud olan əsasən iqtisadi, şəxsi, özəl fəaliyyət sferası olub, siyasi dövlət quruluşu deyil. Bu, valyuntarist idarəetmə üsuluna malik şəxsi hakimiyyət rejiminin, sinfi bərabərsizliyin, totalitarizmin, zorakılığın olmadığı qanun və əxlaqın, ədalət və humanizm prinsipinin yer aldığı azad, demokratik, hüquqi sivil cəmiyyətdir.

Dövlətin rolu birinci növbədə asayişi qorumaq, cinayətkarlıqla mübarizə aparmaq, fərdi və kollektiv mülkiyyətçilərin fəaliyyətinə maneəsiz şərait yaratmaq, onların hüquq və azadlıqlarını təmin etməkdən ibarətdir.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifə ni hazırladı:

Loğman Məmmədov

Zaman.-2014.-7 avqust.-S.13.