Hüququn və digər sosial normaların qarşılıqlı əlaqəsi

Hüququn və digər normaların qarşılıqlı əlaqəsi ikitərəfli proses olub, bir hadisənin digərinə birtərəfli təsirindən ibarət deyil. Bunu nəzərə alaraq, hüququn və digər sosial normaların qarşılıqlı əlaqəsinin aşağıdakı növlərini göstərmək olar.

- Hüququn digər sosial formalara təsiri

Hər şeydən əvvəl onu deyə bilərik ki, hüquq normaları digər sosial normaların fəaliyyətini dəstəkləyə bilər. İkincisi, hüquq normaları öz tərkibində digər sosial normaları nəzərə ala bilər. Məsələn, əgər silah milli kostyumun ənənəvi elementidirsə, bu halda silah gəzdirməyin cinayət məsuliyyəti yoxdur: ümumxalq və nisbətən geniş yayılmış bayramlar əmək qanunvericiliyində istirahət günləri kimi qeyd edilir. Üçüncüsü, hüququn normaları bəzi sosial normaları sıxışdıra bilər. Məsələn, qan düşmənçiliyini, gəlin qaçırılmasını, çoxarvadlılığı qanuni şəkildə qadağan edir.

- Digər sosial normaların hüquqa təsiri

Bəzi sosial normalar hüququ dəstəkləyə bilər. İkinci tərəfdən, bəzi sosial normalar hüququn qəbulu və reallaşdırılması prosesində istifadə oluna bilər. Məsələn, qanun bir sıra hallarda hüququn mənbəyi kimi adətlərə istinad edir. Üçüncüsü, bəzi sosial normalar hüquq normalarının mahiyyətinin izahına xidmət göstərir. Məsələn, “əxlaqsızlıq”, peşə etikasının gözlənilməsi kimi belə təxmini anlayışlar yalnız digər sosial normaların mahiyyəti nəzərə alınmaqla başa düşülə bilər. Xüsusi mürəkkəblik yaradan məsələ hüquqi və digər sosial normalar arasında mövcud olan qarşıdurmadan ibarətdir.

Hüquq və digər sosial

normalar arasında ziddiyyət

Hüquq və digər sosial normalar arasında ziddiyyət halında hüquq normaları prioritet təşkil edir. Lakin hər şey belə sadə deyil. Bir şeyi unutmaq olmaz ki, hüququn normaları digər sosial normalar kimi elə həmin sosial şərtdən alınmalıdır. Hüquqi məhdudiyyətlər vasitəsilə ictimai münasibətlərin normal vəziyyətindən neqativ kənaraçıxmalara təsir etmək olar. Lakin digər hüquqi normalara hüquqi təsirin imkanları məhduddur. Heç də bütün sosial normaları hüquqi normalarla sıxışdırmaq olmaz. Yeni hüquqi normaların qəbul edilməməsi cəmiyyətin geniş hissəsini yaxşı halda hüquqi normaların gözlənilməsindən kütləvi yayınmalara, bəzən isə kütləvi qeyri-qanuni hərəkətlərə gətirib çıxara bilər. Yaxşı məlumdur ki, istənilən kütləvi proses öz-özünə normaya çevrilir. Əgər hüquqi normaları pozanların əksəriyyəti qanuna tabe olan vətəndaşlardan ibarət cəmiyyətin kiçik bir hissəsini təşkil edirlərsə, yalnız onda onlara təsir göstərmək olar. Əks təqdirdə, nə hüquqi reseptlər, nə də dövlət təzyiqi kömək edə bilməz. Məcburetməyə əsaslanan idarəçilik davamlı deyil və münaqişə potensialına malikdir. Optimal variant isə bir-birini qarşılıqlı şəkildə tamamlayan hüquq və digər sosial normalar sayılır. Ona görə hüquqşünaslar üçün sosial nizamlama və onun digər normalarla qarşılıqlı təsiri zamanı hüququn rolunu müəyyən etmək belə vacibdir ki, bütün bunlar qanunvericilikdə nəzərə alınmalı və hüquqi normalarda öz əksini tapmalıdır. Əks halda, hüquqi normalar davamlı olmayacaq, bunun nəticəsində isə effekti azalacaq. Qanunverici hüquqi və digər nizamlama zamanı müstəsna hallarda açıq konfliktə gedə bilər, əgər bundan ötrü, həqiqətən, sanballı sosial səbəb varsa. Bu cür nadir hallarda (həm də hüquqi normaların effektliliyinin qorunması şəraitində) hüququn aliliyi və onun xüsusi təsir vasitəsinin gücü hüquqi normaların üstünlüyünə nail olmağa imkan verir.

Hüququn və digər sosial

normaların nisbəti

Hüququn sosial normalar sistemində yeri və normativ nizamlama sistemində rolu onu digər sosial normalardan fərqləndirən xüsusiyyəti ilə təyin edilir. Bu nöqteyi-nəzərdən hüququn aşağıdakı xüsusiyyətləri əhəmiyyətlidir:

- Dövlətlə hüququn əlaqəsi - dövlət formal şəkildə hüquq normalarını möhkəmləndirir, normaların yerinə yetirilməsini təmin edir.

- Hüquqi normaların məcburiliyi - heç bir digər sosial normalar bu xüsusiyyətə malik deyil, bütün digər normaların yayılması və imperativlik dərəcəsi kifayət qədər aşağıdır.

- Formal müəyyənlik - hüquq normaları insan davranışlarını çox aydın şəkildə izah edir, fərdlərin hüquq və vəzifələrini qəti şəkildə fərqləndirir, onların bütün qaydaları rəsmi mənbələrdə təsbit edilmişdir. Bütün bu xüsusiyyətlər digər sosial normalara malik deyil.

- Hüququn sistemliliyi - hüquq normaları davranış qaydalarını qarşılıqlı və kompleks şəkildə nizama salır; bütün sosialyönümlü sfera hüquqi nizamlama ilə əhatə olunur. Hüquq - ayrı-ayrı qaydaların ziddiyyətini aradan qaldırmağa səy göstərən yeganə normativ sistemdir. Bütün digər sosial normalar - onların aşkar qarşılıqlı əlaqəsinə baxmayaraq, əksər hallarda ziddiyyətli xarakter daşıyır, hansısa ictimai münasibətlər fikrini birmənalı şəkildə nizama salmağa qadir deyil.

Hüququn digər sosial normalarla nisbəti üç amillə təyin edilir: onların birliyi, fərqi və qarşılıqlı təsiri. Birlik ondan ibarətdir ki, hüquq, adətlər, əxlaq, korporativ normalar - bütün bunlar sosial normalara aiddir. Yuxarıda bəhs etdiyimiz sosial normaların sübutu bütünlüklə hüququn normalarına aiddir. Bütün bunlar oxşar sosial funksiyaları yerinə yetirən sosial nizamlayıcıya aiddir. Bundan başqa, sosial normaların ümumi cəhətləri var. Onlar insanların əqidə və şüurunun təsiri ilə könüllü şəkildə yerinə yetirilir. İctimai təsir tədbirləri, hər şeydən əvvəl ictimai rəyin gücü bütün sosial, o cumlədən hüquqi normaları dəstəkləyir. Digər tərəfdən, hüquqi normalar üçün bu tədbirlər yeganə təminat vasitəsi deyildir.

Sosial normaların ziddiyyəti çoxşaxəlidir. Hər şeydən əvvəl yuxarıda göstərilən hüquqi normaların xüsusiyyəti ilə təyin edilir. Hüquqi və digər sosial normalar fərqinin əsas kriteriyası onların formalaşdırılması və təmin edilməsi ilə bağlıdır. Bununla yanaşı, hüququn normaları digər sosial normalardan fərqlənir:

- İfadə tərzinə görə. Hüquqi normalar dövlət orqanları tərəfindən çıxarılan rəsmi normativ aktlarla təsbit edilir. Digər normalar insanların şüurunda yer alıb, rəsmi xarakter daşımır;

- fəaliyyət dairəsinə görə. Hüququn normaları ictimai munasibətləri nizama salır. Bir qayda olaraq, bu ən əhəmiyyətli ictimai münasibətlərdir. Digər sosial normalar həm hüquqi normalar kimi eyni sferaları, həm də hüquq nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyət kəsb etməyən münasibətləri nizama sala bilər. Digər tərəfdən, hüquq normaları bu nizamlayıcının toxunmadığı əxlaq və digər sosial normalar baxımından neytral olan münasibətlərə təsir göstərir. Bundan başqa, hüququn normaları inzibati ərazi vahidində və dövlətin ərazisində olan bütün şəxslərə öz təsirini göstərir. Bütün başqa normalar bu və ya digər şəkildə lokaldır, onların təsir dairəsi dardır;

- inkişaf tendensiyasına görə. Hüququn normaları yalnız cəmiyyətin inkişafının ayrı-ayrı mərhələsındə özünü göstərir. Bu zaman hüququn ayrılmaz tərkib hissəsi cəmiyyətlə transmormasiya imkanı yaradan dinamizmdən ibarətdir. Adət və əxlaq normaları hüquqi normalardan əvvəl meydana gəlmişdir. Bununla belə, onlar daha konservativdir, ləng formalaşır və yavaş-yavaş da sıradan çıxır. Hüququn və digər sosial normaların qarşılıqlı təsiri hər şeydən əvvəl aralarında mövcud olan yuxarıda qeyd etdiyimiz fərqlərlə müəyyən olunur və bundan əlavə, normaların məzmunundan asılıdır.

Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifə

ni hazırladı:

Loğman Məmmədov

Zaman.-2014.-21 avqust.-S.13.