Vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf xüsusiyyətləri və maneələr

İnkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyəti hüquqi dövlətin qurulmasında tarixi fon kimi çıxış edir. Yetkin vətəndaş cəmiyyəti olmadan demokratik siyasi sistemin qurulması mümkün deyil. Yalnız şüurlu, azad və siyasi aktiv vətəndaşlar kollektiv həyatın daha rasional formasını qurmaq imkanına malikdirlər. Digər tərəfdən, dövlət fərdlərin və qrupların hüquq və azadlıqlarının həyata keçirilməsi üçün şərait yaratması məqsədini güdür.

Vətəndaş cəmiyyəti vətəndaşların fərdi və qrup maraqlarını daşıyan xüsusi qeyri-dövlət ittifaqının məcmusudur.

Vətəndaşların maraqlarının müxtəlifliyi və onların müxtəlif institutlar vasitəsilə reallaşdırılması zamanı istifadə olunan hüquq və azadlıqlar vətəndaş cəmiyyətinin əsas xəttini təşkil edir.

Vətəndaş cəmiyyəti institutlarını üç qrupa bölmək olar. Bu təşkilatlarda fərdlər:

- Yemək, geymək və mənzil ehtiyaclarını təmin etmək üçün vəsait alırlar. Bu vəsaitləri fərdlər istehsalat müəssisələrindən, istehlakçı və peşəkar ittifaqlardan əldə edə bilərlər;

- nəslin davam etdirilməsi, ünsiyyət, mənəvi və fiziki kamilləşmə ehtiyaclarını təmin edirlər. Buna ailə, din, elm və təhsil müəssisələri, yaradıcı ittifaqlar, idman cəmiyyətləri kömək edirlər;

- cəmiyyət həyatının idarə edilməsi tələbatını təmin edirlər. Burada maraqlar siyasi partiya və cərəyanların fəaliyyət göstərməsində iştirak etmək yolu ilə reallaşır.

Ayrı-ayrı vətəndaşların, müxtəlif vətəndaş cəmiyyətlərinin öz fərdi maraqlarını qorumaq qabiliyyətiI: bu zaman digər xüsusi və ictimai maraqları pozmadan onları öz istəklərinə uyğun şəkildə təmin etmək inkanları vətəndaş cəmiyyətinin yetkinliyindən xəbər verir.

Müasir şərtlər daxilində vətəndaş cəmiyyəti bazar və demokratik hüquqi dövlətçilik şəraitində dövlətin vasitəçiliyi olmadan azad və bərabərhüquqlu fərdlərin qarşılıqlı münasibətinin müxtəlifliyi kimi çıxış edir. Dövlət strukturlarından fərqli olaraq, vətəndaş cəmiyyətində vertikal olmayan (iyerarxiya) deyil, üfüqi əlaqələr - hüquqi cəhətdən azad və bərabərhüquqlu partnyorlar arasında həmrəylik və rəqabət münasibətləri üstünlük təşkil edir.

İqtisadi sahədə vətəndaş cəmiyyətinin struktur elementini qeyri-dövlət müəssisələri - koperativlər, tərəfdaşlıq, aksioner cəmiyyətləri, kompaniyalar, korporasiyalar, assosiasiyalar və vətəndaşların öz təşəbbüsləri ilə yaradılmış digər könüllü təsərrüfat ittifaqları təşkil edir.

Vətəndaş cəmiyyətinin sosial-siyasi sferasına aşağıdakılar daxildir:

- Vətəndaş cəmiyyətinin sosial nüvəsi sayılan fərdi və ictimai maraqların birləşdiyi ailə;

- vətəndaş cəmiyyətinin müxtəlif qruplarının müxtəlif maraqlarını ifadə edən ictimai, ictimai-siyasi, siyasi partiya və hərəkatlar;

- yaşayış və iş yerlərində ictimai özünüidarə orqanları;

- ictimai fikri üzə çıxaran, formalaşdıran və ifadə edən, həmçinin sosial konfliktləri həll edən mexanizmlər;

- qeyri-hökumət kütləvi informasiya vasitələri.

Mənəviyyat sahəsində vətəndaş cəmiyyəti söz və fikir azadlığı, öz fikrini azad ifadə etmək imkanları, elmi, yaradıcı və digər birliklərin dövlət strukturlarından qeyri-asılılığı və müstəqilliyini qarşıya qoyur.

Ümumən vətəndaş cəmiyyəti insan hüquqları və azadlıqları, həyat keyfiyyətinin yüksəldilməsini prioritet sayır:

- İnsanın yaşamaq, sərbəst fəaliyyət göstərmək və xoşbəxtlik haqlarının tanınması;

- qanun qarşısında bütün vətəndaşların bərabərlik hüququnun tanınması;

- iqtisadi və sosial-siyasi fəaliyyətin bütün subyektləri üçün bərabər imkanların yaradılması.

Vətəndaş cəmiyyəti əsas funksiyası aşağıdakılardan ibarət olan hüquqi dövlətlə sıx birləşir və qarşılıqlı fəaliyyət göstərir:

- İctimai inkişafın ümumi strategiyasının hazırlanması;

- cəmiyyətin iqtisadi və sosial sahədə inkişafının nisbəti, tempi, prioritetlərinin təyin edilməsi və əsaslandırılması;

- vətəndaşların ictimai-faydalı fəaliyyətinin stimullaşdırılması və onların şəxsi ləyaqət, mülkiyyət və hüquqlarının qorunması;

- cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin bütün sahələrində demokratikləşmə;

- sərhədlərin qorunması və ictimai asayişin təmin edilməsi.

Azərbaycanda islahat illərində vətəndaş cəmiyyətinin qurulması istiqamətində böyük irəliləyişlər əldə edilmişdir. Mülkiyyətin özəlləşdirilməsi, siyasi plüralizm, düşüncə azadlığının təsdiq edilməsi - bütün bunlar vətəndaş cəmiyyətinin infrastrukturunun yaradılmasına imkan verir. Lakin onun keyfiyyət göstəricisi hələ yüksək səviyyədə deyildir. Çünki bəzi sosioloqların fikrincə, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi partiyalar hakimiyyət və cəmiyyət arasında vasitəçilik funksiyasını yüksək səviyyədə yerinə yetirmək qabiliyyətinə malik deyil.

Nəticə etibarilə tədqiqatçılar bu fikirdədirlər ki, vətəndaş cəmiyyətinin qurulması yolunda kifayət qədər həm obyektiv, həm də subyektiv çətinliklər var. Onlardan biri cəmiyyətdə vətəndaş həyatı ənənəsinin olmaması, digəri isə postsosialist ölkələrində vətəndaş cəmiyyətinin qurulmasının mexanizmi və təbiəti barədə bəsit təsəvvürlərin formalaşması və bu prosesdə dövlətin rolunun layiqincə qiymətləndirilməməsidir.

Vətəndaş cəmiyyəti azad fərdlər birliyindən ibarətdir. İqtisadi baxımdan bu o deməkdir ki, hər bir fərd mülkiyyətçidir. O, real şəkildə insanın normal yaşaması üçün vacib olan vəsaitlərə malikdir. O, mülkiyyət formasının seçilməsində, peşə və əmək fəaliyyəti növünün təyin edilməsində, zəhmətinin nəticələrini sərf etməkdə azaddır. Sosial planda fərdin müəyyən sosial topluma (ailə, nəsil, sinif, millət) məxsusluğu mütləq xarakter daşımır. O, sərbəst şəkildə mövcud ola bilər, öz ehtiyac və maraqlarının ödənilməsi üçün kifayət qədər muxtar özünüidarə hüququna malikdir. Vətəndaş kimi fərdin azadlığının siyasi aspekti onun dövlətdən asılı olmamasıdır. Təmin edilmiş azadlıq onda olur ki, fərd müəyyən mexanizmlər vasitəsilə özünə münasibətdə dövlət və ya digər strukturların özbaşınalığını məhdudlaşdıra bilsin.

Vətəndaş cəmiyyətinin formalaşma mərhələsində bu prosesə ictimai-siyasi strukturların qeyri-sabitliyi, inkişaf etmiş bazar münasibətlərinə çıxışın ləngiməsi, mülkiyyətçilərin geniş sosial təbəqəsinin olmaması, şəxsiyyətin hüquqi müdafiəsinin aşağı effektivliyi mane olur. Bütün bu çətinliklərə və müxtəlif növ kataklizmlərə baxmayaraq, Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyətinin qurulması əsl simasını qorumaqla, keçmişdən qalan özünəməxsus müsbət təcrübələri saxlamaqla dünya inkişaf məcrasında öz yerini tutur. 1995-ci ilin noyabrında qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin qurulması güclü impuls və onun həyata keçirilməsi üçün müəyyən hüquqi zəmanət qazanmışdır. Konstitusiyada vətəndaş cəmiyyətinin əsas ideyaları öz yerini almışdır. İnsan, onun hüquq və azadlıqlarına yüksək dəyər verilmiş, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarının tanınması, qorunması və müdafiə edilməsi dövlətin vəzifəsi kimi göstərilmişdir. Hakimiyyət bölgüsünün qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlarına ayrılması elan edilmiş, yerli özünüidarə orqanlarına səlahiyyətlər verilmişdir. Vətəndaş cəmiyyətinin bundan sonrakı inkişafı mülkiyyətin davamlı və əsaslı şəkildə dövlət inhisarından çıxarılması, bürokratik aparatın azaldılması və neytrallaşdırılması, çoxpartiyalı sistemin formalaşdırılması, istehsalatın inkişaf stimulları sisteminin yaradılması, optimal sosial proqramların hazırlanmasından asılı olacaqdır.

Zaman.-2014.-22 avqust.-S.13.