Sosial məsələlərin həllində vətəndaş cəmiyyətinin rolu əvvəli ötən sayımızda

XX əsrin sonu kommunist sisteminin dağılması ilə yadda qaldı. Hüquqi dövlət, bazar iqtisadiyyatı və vətəndaş cəmiyyətinin yaranması istiqamətində ilk addımlar atıldı. Lakin tarixi sıçrayış etmək imkanı reallaşdırılmadı. Dəyişikliklər siyasətinin sonu maddi mənafe və vulqar iqtisadi yanaşma üzərində qurulmuşdu ki, bu da Avropa və dünya dövlətlərinin sosial-iqtisadi və intellektual inkişaf təcrübəsi ilə inkar olunurdu.

Sosial ədalət prinsipindən imtina etmək əksər vətəndaşların həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və keyfiyyətinin azalması, əhalinin böyük hissəsinin kasıblıq həddinə sıxışdırılmasına səbəb olur. Kəskin sosial təbəqələşmə stabil demokratiyanın qarantı kimi orta təbəqənin yoxluğuna işarədir. Əhali qarşısında sosial öhdəlilklərin yerinə yetirilməməsi ilə yanaşı milli sərvətin bir qrup insanlar tərəfindən özəlləşdirilməsi cəmiyyəti uğur qazanmış azlıqlar və uduzmuş çoxluqlara ayırır. Vəhşi kapitalizmin sınağına təhsil, səhiyyə, elm və mədəniyyət tab gətirə bilmir.

***

1990-ci illərin əvvəllərində demokratiya və bazar iqtisadiyyatına keçid fəal və qəti şəkildə Azərbaycan vətəndaşları tərəfindən dəstəkləndi. Onlar bununla azadlığın xeyrinə həlledici və sarsılmaz seçıim etdilər. Bu Azərbaycan xalqının çox böyük və real, dövlətimizin isə XX əsrdə ən böyük nailiyyəti idi. Bununla bir çox islahatlar həyata keçirildi, yeni sosial təcrübələr mənimsənildi, dövlət orqanlarına seçkilər keçirildi, bazar iqtisadiyyatı inkişaf etməyə başladı. Nəticədə fəal insan potensialı yarandı ki, bunsuz vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması mümkün deyildir.

Azad cəmiyyət yalnız o halda qurula bilər ki, bunda əksəriyyət maraqlı olsun. Dövlətin vəzifəsi bu azadlıqdan daha çox vətəndaşın bəhrələnməsi üçün münbit şərait yaratmaqdan ibarətdir. Yalnız varlı və güclülərin deyil, kasıb və zəiflərin də azad yaşamaq hüquqları vardır. Lakin ikincilərin bunu əldə etmək şansı olmalıdır. Yalnız firavanlıq içində yaşayan azlığın deyil, istisnasız olaraq bütün vətəndaşların maraqlarına uyğun islahatlar aparmaq istəyən əksər müasir siyasi güclər bu yanaşma ilə razılaşırlar. Sosial təbəqələşmə və məhəlli inkişafın uyğunsuzluq miqyasını nəzərə alaraq, 1990-cı illərin əvvəlləri üçün xarakterik olan islahatlara vulqar yanaşmanın dəyişməsi zəruridir. Milli gəlirin sivil şəkildə bölüşdürülməsi dövlətin inkişafı kimi, siyasətinin də prioritet sahəsi olmalıdır.

Vətəndaş cəmiyyəti - sosial ədalət, güclü və zəiflərin sosial həmrəylik prinsiplərinə əsaslanan bərabər imkanlar cəmiyyətidir. Bu, o deməkdir ki, azad cəmiyyətin mövcudluğu üçün vacib şərt, təkcə fərdi təşəbbüslərə azadlıq vermək deyil, həm də inkişaf etmiş sosial yardım sisteminin formalaşmasıdır.

Bəzi mütəxəssıslərin fikrincə, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı iki əsas oyunçudan - dövlətdən və mahiyyət etibarilə vətəndaş cəmiyyətinin inkişaf yollarını və onun siyasi iştirakının modelini təyin edən biznesdən asılıdır.

Azad cəmiyyət yalnız istənilən özbaşınalığı inkar edir və hamı üçün firavanlıq məqsədi daşıyan iqtisadi qaydaların yaradılmasında dovlətin aktiv rolunu təklif edən stabil siyasi sistem çərçivəsində qurula bilər. Bazar - məqsəd deyil, bütün vətəndaşların firavanlıq və azadlığına nail olmaq vasitəsidir. Dövlətin vəzifəsi azad bazarı sosial məqsədlərə nail olmağa yönəltməkdir, onu buna məcbur etmək deyil.

Vətəndaş cəmiyyəti - dövlət tərəfindən verilən müəyyən zəmanət sistemi hesabına özünün fiziki varlığını və siyasi dəyər qazanır. Vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlətin bir-birinə təsir və bir-birindən asılılığı bundan ibarətdir. Demokratik quruluşun varlığı ilə şərtlənən hüquqi dövlətin tədrici inkişafı nəinki hakimiyyətin üç ənənəvi qola ayrılmasını, həm də vətəndaş cəmiyyəti və dövlət arasında onların ayrılmasını tamamlamağı özündə ifadə edir.

Demokratik hüquqi dovlət qurmaq üçün fəaliyyətdə olan Konstitutsiyanın bütün maddələrinə əməl etmək kifayətdir. Hüquqi dövlət yalnız dövlətin özü qanunları gözlədiyi halda mümkündür. Vətəndaş cəmiyyəti məhz cəmiyyətin avtoritarizmə qayıtmasının qarşısını almaq üçün yaranmışdır. Onun qurulması isə aşağıdakı amıllərin yaranmasına səbəb ola bilər:

- müəyyən növ insan toplumunun mülki, siyasi və sosial hüququnun onun ayrılmaz hıssəsi olduğunun tanınması;

- çoxsaylı təşkilat, assossasiya və institutların yaradılması, onların müxtəlifliyinin qorunması;

- kütləvi informasiya vasitələrinin müstəqillik və plüralizm şəraitində fəaliyyəti;

- müxtəlif təyinatlı fondlar və xeyriyyəçiliyin digər formaları və kiçik biznesin inkişafı üçün sadələşdirilmiş qanunvericilik bazasının yaradılması;

- əsas institutlara (dini müəssisələr, universitetlər, mədəniyyət sferası və s.) özünüidarə imkanları vermək;

- mərkəzi oprqanların bəzi vəzifələrinin yerli orqanlara verilməsi prinspinin həyata keçirilməsi.

***

Tədqiqatçıların firkincə, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında əsas çətinliklərdən biri təkcə ənənəvi normalar və sosial-mədəni əlaqələrin dağılması deyil, həm də artırılmış maddi və mövqe gözləntilərinin meydana çıxmasıdır. Bu gözləntilər, xüsusilə ilkin, yetkinləşməmiş mərhələdə vətəndaş cəmiyyətinin konstitusiyalaşdırılmasını reallaşdırmadı.

Qonşu dövlətlərin siyasi mədəniyyəti bir-birinə ciddi təsir göstərir. Avropada yayılmış indivudalizm kollektivçilik xarakterinə təsir etməyə başlayır. Bu konteksdə vətəndaş cəmiyyəti haqqında təsəvvürlərin transformasiyasının mümkünlüyü ortaya çıxır. Bunsuz həyat problemlərinin effektiv həlli mümkün deyil.

Sovet kollektivçiliyi kollektivin həll etdiyi çərçivələrlə insan azadlığını məhdudlaşdırırdı. O, kollektiv üzvlərinin səviyyəsini düzəldir, şəxsiyyətlər deyil, fərdlər yetişdirərək insan yaradıcılığı və təşəbbüsünü boğurdu. Kollektivdən çıxmaq olmazdı, oradan yalnız qovulmaq olardı. Rus filosofu F.A.Stepun şəxsiyyət və fərdiyyət arasında sərhəd çəkməni iki digər anlayışla izah edir - ellik və kollektivçilik. O, belə hesab edir ki, ellik və ya xalis icma haqqında yalnız şəxsiyyətlərdən, həm də şəxsiyyətlərdən deyil, fərdlərdən ibarət olan cəmiyyətdə söz etmək olar.

Vətəndaş cəmiyyəti özlərinin maraqlarına səbəb olan məsələlərin həlli üçün birləşən azad insanlardan ibarətdir. Başqa sözlə, insanlar burada həqiqi icmaçılıqdan bəhs edən kollektivi şüurlu şəkildə yaradırlar. Bu, dövlət tərəfindən qurulmuş və ya dövlətin nəzarətində olan kollektivdən fərqlənir. Çünki belə kollektiv birinci növbədə şəxsi maraqları deyil, dövlət maraqlarını ifadə edir. Vətəndaş cəmiyyətində insan ona qarşı dövlət və cəmiyyət hər hansı bir sanksiyanın qəbul edilməsindən qorxmayaraq kollektivi azad şəkildə tərk edə bilər. Bu, vətəndaş cəmiyyəti ictimai birliyini qeyri-demokratik rejim şəraitindəki analoji cəmiyyətdən köklü şəkildə fərqləndirir. Ona görə də vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması üçün öz maraqlarını dərk edən və onun reallaşdırılması üçün aktiv şəkildə çıxış edən azad fərdlər lazımdır. Üstəlik, göstərilən fərdlərin azadlığı sinfi, dövlət və ya korporativ maraqlarla deyil, bu cəmiyyətdə qəbul edilmiş əxlaq və hüquq normaları ilə məhdudlaşdırılır. Bu fərdlərin yaradılması cəmiyyətin demokratikləşdirilməsi şəraitində obyektiv zərurətdir.

Zaman.-2014.-6 dekabr.-S.13.