Hüquqi dövlət quruculuğu prosesində prokurorluq sisteminin əhəmiyyəti

Bir əsirlik tarixi olan dövlət orqanlarından biri də prokurorluq sistemidir.

Azərbaycan Demokratik Respublikası Nazirlər Şurasının 1 oktyabr 1918-ci il tarixli qərarı ilə Bakı Dairə Məhkəməsinin tərkibində yaradılmaqla əsası qoyulan milli prokurorluq xalqımızın müstəqilliyi uğrunda apardığı mübarizədə çətin və mürəkkəb, eyni zamanda, şərəfli bir inkişaf yolu keçib. Milli prokurorluq fəaliyyət göstərdiyi bütün dövrlərdə millətinə və dövlətçilik ideyalarına sədaqətlə qulluq edib, qanunçuluğun möhkəmləndirilməsi və cinayətkarlığa qarşı mübarizə işində öz xidmətlərini göstərib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu ilə o zamanki milli prokururluğun da fəaliyyətinə son qoyulub. Ondan bu yana həmin orqan SSRİ-nin tərkibində mahiyyətcə sinfi xarakter daşıyan cəza orqanı kimi dövlətinin siyasi məqsədlərinə xidmət edib.

İkinci dəfə müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan Prokurorluğunun dövlətçiliyimizin maraqlarına, insan hüquqlarının müdafiəsinə xidmət edən sivil və demokratik bir qurum kimi formalaşması ümummilli lideri Heydər Əliyevin idarəçilik səriştəsi nəticəsində mümkün olub. Sürətlə inkişaf edən, güclü Azərbaycanımızda prokurorluq sisteminin fəaliyyəti “Prokurorluq haqqıda Azərbaycan Respublikasının Qanunu” əsasında tənzimlənir. Həmin qanunda göstərilib ki, Azərbaycan Respublikasının Prokurorluğu məhkəmə hakimiyyəti sisteminə daxil olmaqla ərazi və ixtisaslaşdırılmış prokurorluqların Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroruna tabeliyinə əsaslanan vahid mərkəzləşdirilmiş orqandır. Prokurorluq haqqında qanunvericilik Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasından, bu Qanundan, digər qanunlardan və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən ibarətdir.

Prokurorluğun fəaliyyət istiqamətləri

”Prokurorluq haqqıda Azərbaycan Respublikasının Qanunu”nda prokurorluğun fəaliyyət istiqamətləri belə müəyyənləşdirilib: “Cinayət işi başladır və ibtidai istintaq aparır, habelə korrupsiya ilə bağlı cinayətlər üzrə cinayət işinin başlanmasını və ya istintaqın aparılmasını təmin etmək məqsədilə əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirir; cinayət işi üzrə ibtidai araşdırmaya prosessual rəhbərlik edir və qanunlara riayət edilməsini təmin edir; təhqiqat və əməliyyat-axtarış orqanlarının fəaliyyətində qanunların icra və tətbiq olunmasına nəzarət edir; məhkəmədə iddia qaldırır (ərizə verir), mülki və iqtisadi mübahisələrə dair işlərə baxılmasında iddiaçı kimi iştirak edir; məhkəmədə cinayət işlərinə baxılmasında tərəf kimi iştirak edir, dövlət ittihamını müdafiə edir; məhkəmə qərarlarından protest verir; məhkəmələr tərəfindən təyin edilmiş cəzaların məqsədinə nail olunmasında iştirak edir”. Qeyd edək ki, hər hansı şəxs tərəfindən, səbəbindən asılı olmayaraq prokurorluğun qanuni fəaliyyətinə məhdudiyyət qoyulması, təsir, hədə, qanunsuz müdaxilə edilməsi, habelə prokurorluğa hörmətsizlik göstərilməsi yolverilməzdir və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə nəzərdə tutulmuş məsuliyyətə səbəb olur.

Azərbaycan Respublikasının Prokurorluğu sisteminə Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğu, Azərbaycan Respublikasının Hərbi Prokurorluğu, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Prokurorluğu, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Hərbi Prokurorluğu, rayon (şəhər) prokurorluqları, hərbi ixtisaslaşdırılmış prokurorluqları, tədris-elm müəssisələri, mətbuat orqanları, mətbəə, sosial-məişət, təsərrüfat təyinatlı digər qurumlar daxildir.

Məlumat üçün bildirək ki, Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğu prokurorluğun mərkəzi aparatıdır və prokurorluq orqanlarının fəaliyyətinə rəhbərlik edir. Hərbi prokurorluq isə Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələrində və Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş başqa silahlı birləşmələrdə, bu Qanunla və Azərbaycan Respublikasının digər qanunları ilə Hərbi prokurorluqlara aid edilmiş səlahiyyətləri həyata keçirir. Azərbaycan Respublikasının Hərbi prokurorluğu tutulmuş və həbs edilmiş hərbi qulluqçuların saxlanıldığı yerlərdə, intizam hissələrində, eləcə də cəzaların hərbi hissələrdə icra edilməsi zamanı qanunlara və hərbi nizamnamələrə əməl olunmasına nəzarət edir. Hərbi prokurorluq öz vəzifələrini hərbi idarəetmə orqanlarından və komandanlıqdan asılı olmayaraq, icra edir. Hərbi prokurorluqların işçiləri xidməti vəzifələrin icrası ilə əlaqədar bütün hərbi idarəçilik orqanların, hərbi hissələrin, hərbi müəssisə və idarələrin bina və ərazilərinə maneəsiz daxil ola bilərlər.

Prokurorluqda qanunla müəyyən edilmiş qaydada və səlahiyyətləri daxilində ərizə, şikayət və müraciətlərə baxılır, vətəndaşların qəbulu həyata keçirilir. Cinayət barədə ərizə, şikayət və müraciətlərə isə təxirəsalınmadan baxılır. Bu hallarda müvafiq prokuror qanunla nəzərdə tutulmuş səlahiyyətləri çərçivəsində ərizə, şikayət və müraciətlərdə göstərilən faktların yoxlanılması məqsədilə, dövlət orqanlarından və ya audit təşkilatlarından mütəxəssisin ayrılmasını təmin edir və araşdırılan faktların cinayət işinin başlanmasına kifayət qədər əsas verib-verməməsindən asılı olaraq müvafiq qərar qəbul edir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin tələblərinə uyğun olaraq prokurorluğa daxil olmuş anonim ərizə, şikayət və müraciətlərə baxılmır.

Məlumat üçün bildirək ki, prokurorluq işçilərinin hərəkətlərindən (hərəkətsizliyindən) və aktlarından müvafiq olaraq yuxarı prokurora və ya məhkəməyə şikayət verilə bilər. Azərbaycan Respublikasının prosessual qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallar istisna edilməklə şikayətin verilməsi prokuror aktlarının icrasını dayandırmır.

”Geniş səlahiyyətlərə malik olan prokurorluq tam peşəkarlıq göstərə bilmir”

Mövzumuzla bağlı suallarımızı cavablandıran vəkil Vamiq Şükürov bildirdi ki, Azərbaycan müstəqilli qazandıqdan sonra hüquqi dövlət quruculuğu yolunda müəyyən addımlar atıb. Bura hüquq-məhkəmə islahatları, insan hüquqlarını təmin etməyi iştirakçı dövlətlərdən tələb edən beynəlxalq müqavilələrə qoşulmaq, həmin müqavilələrə uyğun normativ-hüquqi bazanı formalaşdırmağı və s. göstərə bilərik. Onun sözlərinə görə prokurorluq bütün hüquq mühafizə orqanları tərəfindən aparılan istintaqa nəzarət edir: Prokurorluq sistemində müəyyən nöqsanların olması hüquqi dövlət quruculuğuna böyük maneə ola bilər. Avropa ölkələrində prokurorluq müstəqil dövlət orqanı deyil, Ədliyyə Nazirliyinin, bəzən isə məhkəmələrin nəzdində fəaliyyət göstərir. Onların səlahiyyətləti Azərbaycanla müqayisədə çox məhduddur. Daha çox məhkəmələrdə, proseslərdə iştirak edir, istintaq aparır. Azərbaycanda isə prokurorluq bütün hüquq mühafizə orqanlarının apardığı istintaqa nəzarət edir, istintaq və təhqiq orqanlarının qərarlarını təsdiq, ləğv edir, lazım olduqda dəyişdirir, cəzaçəkmə müəssisələrində qanunlara əməl edilməsinə nəzarət edir, məhkəmədə cinayət işləri üzrə dövlət ittihamını müdafiə edir, özünə aid olan səlahiyyətlər çərçivəsində cinayət işi qaldırıb istintaq aparır, dövlət əmlakının mühafizəsi ilə əlaqədar iddialar qaldırır. Bu qədər geniş səlahiyyətlərə malik olan prokurorluq həm tam peşəkarlıq göstərə bilmir. Eyni zamanda Azərbaycanda prokurorluğun səlahiyyətləri çox olduğu üçün məhkəmələr ilə bərabər hüquqlu qurum çevrilir. Bu isə məhkəmə hakimiyyətinin tam müstəqil şəkildə həyata keçirilməsinə müəyyən maneələr yaradır. Yaxşı olardı ki, prokurorluq tamamilə Ədliyyə Nazirliyinin bir qurumuna çevrilsin və yalnız məhkəmələrin fəaliyyətində iştirak etsin, istintaqa nəzarət və digər səlahiyyətləri məhdudlaşdırılsın”.

Zaman.-2014.-13 dekabr.-S.13.