Vətəndaş cəmiyyəti və onun spesifik xüsusiyyətləri

Ötən yazımızda hüquqi dövlətin spesifik xüsusiyyətlərini analiz etməyə çalışmışdıq. Bu dəfə isə vətəndaş cəmiyyəti barədə mühakimələr yürüdəcəyik.

Vətəndaş cəmiyyəti fəlsəfi-hüquqi kateqoriyadır. Hüquqi dövlət ideyası ilə sıx surətdə bağlı olan bu kateqoriya bəzən ziddiyyətli fikirlərin ortaya çıxmasına səbəb olur. Hüquqi dövlət söz birləşməsi ən azı terminoloji olaraq adamda hansısa təsəvvürlər yaradır. Vətəndaş cəmiyyəti məfhumunun izahında isə fikirlər haçalanır, bir-birinə zidd münasibətlər ortaya qoyulur. Əksəriyyətin üstünlük verdiyi fikrə görə, vətəndaş cəmiyyəti toplumun maraqlarını gerçəkləşdirmək məqsədi ilə hakimiyyətə təsir edə bilən və onun özbaşınalıqlarını məhdudlaşdırmaq gücünə malik, özünütənzimləmə qabiliyyəti, dövlətdən müəyyən müstəqillikləri və muxtariyyəti olan fərdlər toplusudur.

Vətəndaş cəmiyyəti - cəmiyyətin inkişafının müəyyən pilləsində formalaşan insanların birliyi olub, özündə bu cəmiyyətin siyasi, sosial, iqtisadi, mədəni sferalarında könüllü yaranan qeyri-dövlət strukturlarını birləşdirir. Vətəndaş cəmiyyəti qeyri-dövlət iqtisadi, siyasi, sosial, mədəni-mənəvi, dini-əxlaqi, ailəvi, milli və b. münasibətlərin məcmusu olub, azad vətəndaşların və könüllü formalaşmış təşkilat və assosiasiyaların dövlət-hakimiyyət orqanları tərəfindən onların fəaliyyətlərinə birbaşa müdaxilələri və özbaşına reqlamentləşdirmələri qanunla məhdudlaşdıran özünümüdafiə sferasıdır.

Vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğunun başlıca şərti onun hər bir üzvünün konkret mülkiyyətə və ya belə bir mülkiyyətə yiyələnməkdə iştirak imkanına, ondan öz istədiyi kimi istifadə edə bilmək və onun barəsində sərəncam vermək hüququna malik olmasıdır. Mülkiyyətə sahib olmaq vətəndaş cəmiyyətində şəxsiyyət azadlığının təməl şərtidir. Xüsusilə orta və xırda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı təşəbbüslər yalnız inkişaf etmiş vətəndaş cəmiyyətinin verdiyi imkanlardan asılıdır. Vətəndaş cəmiyyəti həm də şəxsiyyətin sosial, intellektual və psixoloji inkişafının, daxili azadlığının və öz potensialını gerçəkləşdirmək imkanlarının yüksək səviyyədə olduğu bir cəmiyyətdir. Bu şərt cəmiyyətin uzunmüddətli təkamül və inqilabi inkişafı nəticəsində ödənilir və reallaşır. Yaxşı inkişaf etmiş cəmiyyət strukturunu qısa müddət ərzində yaratmaq olmaz, bu obyektiv bir prosesdir. Qısamüddətli bir kampaniya vasitəsilə hər kəsin canındakı kölə psixologiyasını kökündən bir anda qoparıb atmaq mümkün iş deyil. Vətəndaş cəmiyyətinin mövcudluğunun daha bir mühüm şərti cəmiyyətdə müxtəlif qrupların və təbəqələrin mənafelərini bütün zənginliyi və çoxcəhətliliyilə əks etdirən inkişaf etmiş sosial strukturun mövcud olmasıdır. Bu strukturun formalaşması üçün cəmiyyətdə qeyri-dövlət münasibətlərin (iqtisadi, sosial, ailə, milli, mənəvi, əxlaqi, dini və s. insanların iş və özəl həyatı, onların adətləri, ənənələri, xüsusiyyətləri) varlığı və işləkliyi həlledici amildir. Sosial strukturun dağınıqlığı şəraitində fərd dövlətdən birbaşa asılı olur ki, bu da onun öz şəxsi hüquq və azadlıqlarını reallaşdırmaq imkanını xeyli məhdudlaşdırır.

Vətəndaş cəmiyyəti aşağıdakı spesifik xüsusiyyətlərə malikdir:

Fərdlər toplusu

Vətəndaş cəmiyyətini təşkil edən fərdlər siyasi elitanın saxta şüarlarını və ambisiyalarını əsas tutan kütlə rolunu oynamır. Bu cəmiyyətin üzvü olan hər bir kəs fərd xüsusiyyətlərə, yüksək maarifçilik və inkişaf etmiş hüquq mədəniyyətinə sahib, hakim sinfin qərar və bəyanatlarını qiymətləndirmək qabiliyyəti olan şəxsiyyətdir. Bu insan öz maraqları naminə mübarizə apara bilir, ölkənin siyasi həyatında fəal iştirak edir, dövlət məsələləri barədə qəbul olunmuş mühüm qərarları müşahidə edir. Onu əminliklə öz hüquq və azadlıqlarını müdafiə edən şəxsiyyət adlandırmaq olar.

Muxtar və müstəqil təşkilat

Vətəndaş cəmiyyətinin dövlətin müdaxilələrinə ehtiyacı yoxdur, o tamamilə muxtar şəkildə mövcud olma imkanına sahibdir. Əks təqdirdə, o öz mənasını itirmiş olardı. Belə ki, vətəndaş çəmiyyəti dövlətin fəaliyyətinə nəzarət etmək və onun müdaxilələrini məhdudlaşdırma üçün formalaşmışdır.

Özünütənzimləmə sistemi

Vətəndaş cəmiyyətində fərdlər öz davranışlarının məsuliyyətini dərk edərək və onu nəzarətdə saxlayaraq müstəqil hərəkət edirlər. Ona görə də vətəndaş cəmiyyətində pozitiv hüquqlar deyil, milli adət və ənənələr cəmiyyətində formalaşmış təbii və ayrılmaz insan hüquq və azadlıqları prioritet təşkil edir. Vətəndaş cəmiyyəti azadlıq və bərabərlik, qardaşlıq və ədalət, məntiq və rasionallıq və s. prinsiplərinə əsaslanır. Pozitiv hüququn aradan qaldırıldığı digər cəmiyyətlər xaosa və iflasa məhkum olduğu halda, vətəndaş cəmiyyəti onsuz mövcud ola bilir. Bu ona görə mümkün olur ki, həmin cəmiyyətin üzvləri öz məsuliyyətini və əhəmiyyətini dərk edir, qarşıya qoyulmuş məqsədə çatmaq üçün təşəbbüskarlıq göstərir.

Mürəkkəb quruluşlu sistem

Bu xüsusiyyətin əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, vətəndaş cəmiyyəti özünü ayrıca götürülmüş hansısa sferada göstərmir, cəmiyyətin bütün sistemlərində eyni vaxtda fəaliyyət göstərir. Bura hər şeydən əvvəl, insan yaradıcılığının siyasi, iqtisadi, informasiya, sosial, mədəni və başqa sahələri daxildir. Yalnız bu halda vətəndaş cəmiyyəti qarşıya qoyulmuş məqsədləri effektiv həyata keçirə bilər.

Dövlətin müdaxiləsinin məhdudlaşdırılması

Vətəndaş cəmiyyətinin əsas vəzifəsi hakimiyyət orqanlarına təsir göstərib, onların cəmiyyətə müdaxiləsini məhdudlaşdırmaqdan ibarətdir. Vətəndaş cəmiyyət hakimiyyəti pozitiv hüquq normaları ilə müəyyənləşmiş qaydalara tabe olmağa məcbur etməlidir.

Vətəndaş cəmiyyəti hakimiyyəti cəmiyyətin xeyrinə fəaliyyət göstərməyə məcbur etməlidir.

Bütün bunların nəticəsində dövlət bir sinfin digər sinfi əzmək alətindən cəmiyyətin marağına xidmət edən sosial maşına çevrilir.

Hüquqi dövlətlə vətəndaş cəmiyyətinin münasibətləri

Hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyyətinin spesifik xüsusiyyətlərini analiz etdikdə aşkar görünür ki, bunların biri digəri olmadan mövcud ola bilməz. Doğrudur, hüquqi olmayan istənilən dövlətdə belə, vətəndaş cəmiyyətinin bəzi əlamətlərinə rast gəlmək olar. Amma vətəndaş cəmiyyəti olmadan hüquqi dövlət qurmaq mümkün deyil. Yəni hüquqi dövlətdə vətəndaş cəmiyyətinin bütün əlamətləri bir arada olmalıdır.

Vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı dövlətin inkişafı deməkdir. Bu iki tərəfin inkişafı isə siyasi sistemin inkişafıdır. O siyasi sistemin ki, o vətəndaş cəmiyyətinə dövlət müdaxiləsinin qarşısını alır. Deməli, nəticədə istər vətəndaş cəmiyyətinin, istərsə də hüquqi dövlətin mövcudluğu üçün hər ikisinin birgə vəhdət təşkil etməsi mütləqdir.

O ki qaldı siyasi sistemin inkişafına onun ifadə vasitələrindən biri də siyasi etikadır. Siyasi etika - siyasi mədəniyyətin ən vacib tərəfidir və o, bir tərəfdən siyasət, digər tərəfdən isə əxlaq və etika ilə bağlıdır.

Siyasi etika demokratiya şəraitində daha tez formalaşır və hakimiyyətin siması kimi çıxış edir. Totalitarizmdə də, demək olar ki, etika var. Lakin burada sözügedən etika yox, hakim etikası (lider etikası - rəhbər, fürer) olur. Məsələn, faşizmdə məqsəd millət idisə, vasitə hakim etikası - yəni zorakılıq idi. Göründüyü kimi, siyasi etika siyasətdə iştirak davranışı, normaları və dəyərləridir. Yəni siyasət məqsəd olarsa, siyasi etika ən ideal vasitədir. O vasitə ki, vətəndaş cəmiyyəti və hüquqi dövlət üçün xarakterikdir. Siyasi etika vətəndaş cəmiyyətinin inkişafına təkan verir, cəmiyyət ilə elita arası münasibətləri tənzimləyir və bu münasibətləri tolerant yolla mümkün edir. Qərb alimləri haqlı olaraq hesab edirlər ki, bütün sivilizasiyalarda olduğu kimi, siyasi etika elitalarda yaranır və vətəndaşlara keçir. Öz növbəsində də, bu proses bazar iqtisadiyyatını doğurur. Bazar iqtisadiyyatında isə siyasi etikanın rolu vacibdir və bunsuz iqtisadiyyat gec-tez korrupsiyaya gətirib çıxarır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Elvin Əliyev

Zaman.-2014.-12 iyul.-S.-13.