Qoruqların əhatə etmədiyi ərazilərdə problemlər hələ də qalmaqdadır

Azərbaycanın ərazisi zəngin floraya malikdir. Növlərin ümumi sayına görə də Qafqazın başqa respublikalarına nisbətən xeyli zəngindir. Respublikada rast gəlinən bitki növləri Qafqazda bitən bitki növlərinin ümumi miqdarının 66%-ni təşkil edir. Azərbaycanda floranın rəngarəngliyi onun fiziki-coğrafi və təbii-tarixi şəraitinin müxtəlifliyi ilə əlaqədar olmuşdur.

Dünyanın əsrarəngiz guşələrindən biri də unikal təbiətə, zəngin faunaya, rəngarəng floraya malik ölkəmizin cənubunda yerləşən Talış dağları və meşələridir. Bu bölgədə dəniz və meşənin bərabər varlığı da ayrıca bir təbiət gözəlliyi təşkil edir, onun möhtəşəm yaradılışını bir daha göstərir. Bu bölgədə flora və fauna zəngin olsa da, onların mühafizəsində son dönəmlərdə bir sıra problemlərə də rast gəlinir. Bu sahədəki problemlərin həllində Qızılağac qoruğu və Hirkan Milli Parkının əhəmiyyətli rolu var. Xüsusən, Hirkan Milli Parkı Talış meşələrinin mühafizə edilməsində müstəsna rola sahibdir. Hirkan Milli Parkının yaradılmasında əsas məqsəd də həmin ərazidə təbiətin kompleks şəkildə qorunması, üçüncü dövrün relikt və endemik bitki növlərinin mühafizəsi, Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı Kitab”ına daxil edilmiş tipik flora və fauna növlərinin və bioloji növ müxtəlifliyinin qorunub saxlanılması, ətraf mühitin monitorinqinin həyata keçirilməsi, ictimaiyyətin məlumatlandırılması, eləcə də tədqiqatlar, turizm və istirahət üçün şəraitin təşkilidir. Lakin bu da bir həqiqətdir ki, qoruqların əhatə etmədiyi ərazilərdə bu cür problemlərin həllində sıxıntılar hələ də qalmaqdadır. Bu yazıda ərazinin həm fauna və florası ilə tanış olacaq, həm də bu sahədəki problemlərin həllində, xüsusən floranın zənginliyinin qorunmasında həyata keçirilə biləcək həll yollarını araşdırmağa çalışacağıq.

Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanın Cənub bölgəsində yerləşən Talış meşələrində bir çox relikt, endemik ağac və bitki növləri mövcuddur. Heç şübhəsiz, onların qorunması ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində görüləcək ən prioritet xidmətlərdən sayıla bilər.

Ölkəmizin florası olduqca rəngarəngdir

Azərbaycanda floranın rəngarəngliyi onun fiziki-coğrafi və təbii-tarixi şəraitinin müxtəlifliyi ilə əlaqədar olmuşdur. Azərbaycan meşələrinin ümumi sahəsi 1213,7 min hektardır. Bundan meşə ilə örtülü sahə 989,5 min hektar təşkil etməklə, respublikamızın ümumi ərazisinin 11,4%-ni əhatə edir. Adambaşına təqribən 0,12 hektar meşə sahəsi düşür ki, bu da ümumdünya miqyasında götürülən müvafiq orta rəqəmdən 4 dəfə (orta rəqəm - 0,48 ha) azdır. Azərbaycanda meşələr sahəcə az olsalar da, növ zənginliyi ilə məşhurdur. Ölkəmiz bir çox nadir bitki və kol növlərinin vətəni sayılır. Burada 4500-dən çox çiçəkli, ali sortlu bitki növü yayılmışdır. Eyni zamanda 435 növ ağac və kol bitir ki, onlardan da 70-i endemik növlərə aiddir. Ümumilikdə, respublikada 240 növ endemik sayılır. Bütün respublika ərazisi üçün enliyarpaqlı meşələr səciyyəvidir. Bu tip meşələr Böyük və Kiçik Qafqazın, Talış dağlarının alçaq və orta dağlıq hissələrində geniş yayılıb. Azərbaycan florasının tərkibində bütün areal tiplərin nümunələrinə, yəni qədim meşə, boreal, bozqın, kserofil, səhra, Qafqaz və adventiv bitki tiplərinə rast gəlinir. Qədim meşə tipləri nümunələri ən çox Talışda, boreal tip Böyük və Kiçik Qafqazın dağ zonalarında, az miqdarda isə aşağı qurşaqlarda, kserofil, Qafqaz, bozqır və səhra tipləri isə respublikanın düzən, dağətəyi və bozqır yaylarında, ən çoxu isə Kür-Araz ovalığında yayılıb. Adventiv areal tipi isə bir qədər az rast gəlinir. Kür-Araz ovalığı, Xəzəryanı və başqa düzənliklərin göl, gölməçə, axmaz və bataqlıq sahələrində zəngin və rəngarəng bitki örtüyü inkişaf edib. Azərbaycan Respublikası üçüncü dövrə aid olan relikt cinslərlə də zəngindir.

Talış meşələri unikal təbiətə: zəngin,

eyni zamanda relikt və endemik olan flora və faunaya malikdir

Öncəliklə qeyd edək ki, Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən Talış dağlarının tərkibindəki Hirkan meşələrinin YUNESKO-nun Ümumdünya Mədəni və Təbii İrs Siyahısına daxil edilməsi üçün layihə-smeta sənədləri hazırlanaraq bu təşkilata göndərilib. Bu isə dövlət tərəfindən göstərilən qayğı və mühafizənin bariz nümunəsi sayıla bilər. Talış meşələri ilə, onun zəngin olan relikt (latın sözüdür, “qalıq” deməkdir, buzlaşmaya məruz qalmayan ərazilərdəki üçüncü dövr bitkiləri mənasına gəlir) və endemik (yunan sözüdür, yerli, müəyyən bir yerə xas olan mənasındadır) bitki və ağac növləri ilə, eyni zamanda zəngin faunası ilə qısaca tanış olaq. Əvvəlcə, onu da qeyd edək ki, indiyə qədər bir çox dünya və respublikamızın alimləri bu bölgədə maraqlı elmi araşdırmalar aparmışlar. Onlardan A. Oleari, akademik H. Əliyev, İ. S. Səfərov, V. C. Hacıyev və başqalarını qeyd etmək olar. Məlumat üçün bildirək ki, Talış meşələri Talış dağlarında və qismən Lənkəran ovalığında yerləşir. Talış dağları şimal-qərbdən cənub-şimala bir-birinə paralel istiqamətdə uzanan Talış silsiləsi, Peştəsər silsiləsi və Burovar silsiləsindən ibarətdir. Bunlardan ən uzunu (təqribən 100 km) və hündürü Talış silsiləsidir. Ən yüksək zirvələri Marayurd (2509 metr), Kömürköy (2492 metr) və Qızyurdu (2433 metr) zirvələridir; Talış silsiləsinin cənub-şərqi Azərbaycanın ən çox yağıntılı yerlərindəndir (ildə 1900 mm-dək). Ərazidə dağ-sarı, qonur dağ-meşə, qəhvəyi dağ-meşə və s. torpaqlar yayılıb. Bitki örtüyü zəngin və müxtəlifdir. Ərazi yayı quraq keçən mülayim-isti iqlimə malikdir. Talış silsiləsinin yüksək hissələri soyuq və quraq iqlimi ilə fərqlənir. Çayları (Viləş, Lənkəran, Təngərüd, Astara və s.) Xəzər hövzəsinə aiddir. Talış meşələri dəniz səviyyəsindən 2200 metr yüksəkliyə yayılaraq 150 min hektar sahədə yerləşir. Burada eyni zamanda Hirkan tipli subtropik meşələr də mövcuddur. Diabar müstəsna olmaqla, Talış meşələrində 36 min 900 hektarlıq sahədə 1167 növ bitki qeydə alınıb. Növ zənginliyinə görə Talış meşələri Qafqazın 18 flora əyaləti içərisində birinci yeri tutur. Burada həm də hər 1000 hektara 32 bitki növü düşür. Bu da Qafqazda ən yüksək rəqəmdir. Buradakı mövcud olan 174 növ ağac və kolun 36 növü endemik bitkidir. Hirkan meşələrində Xəzər lələyi, Hirkan armudu və ipək akasiyasının mövcudluğu bu meşələrin vaxtilə Şərqi Asiya və Himalay florası ilə genetik əlaqəsi olduğunu da göstərir. Talış meşələri sonuncu buzlaşmaya məruz qalmadığı üçün həmin dövrün flora nümunələri qismən qorunub saxlanılıb. Bu isə, heç şübhəsiz, dünya florasının tədqiqində böyük tarixi və elmi əhəmiyyətə malikdir. Qeyd edək ki, Talış dağlarında meşələrin yayılmasında şaquli qanunauyğunluq mövcuddur. Bu qurşaqlar düzən, aşağı dağ, orta dağ, yuxarı dağ, subalp-meşə və dağ-çəmən qurşaqlarına bölünür. Hər qurşağın isə özünəməxsus bitki qruplaşması vardır. Ərazinin bir hissəsini qarışıq meşələr təşkil edir. Burada 1 km2 ərazidə 35-ə yaxın növdə ağac və kol növlərinə rast gəlmək olur. Onların arasında əsasən şabalıdyarpaq palıd, fıstıq, vələs, dəmirağac, qızılağac, azat ağacı, Qafqaz xurması və s. ağac növləri xüsusi yer tutur ki, bunların da bir çoxu reliktdir. Bu ağacların orta yaşı 120-150 ildir.

Ardı növbəti sayımızda

Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Mərdan Qurbanov, Həbib Əlizadə

Ədalət.-2014.-3 may.-S.13.