Elektromaqnit dalğaları və ətraf mühit

Sovet həkimləri 1960-cı illərin ortalarında şüaların və dalğa uzunluqlarının insan orqanizminə mənfi təsiri barədə fikir yürütməyə başladılar. Bu, elektromaqnit dalğalarının təhlükəliliyi barədə ilk siqnal idi. Yüksək gərginlik xətlərində, elektrik dirəklərində və bu kimi elekromaqnit dalğalarının yayıldığı sahələrdə çalışan işçilər, ümumiyyətlə, baş ağrıları, yorğunluq, iştahasızlıq, mədə bulantısı və cinsi istəksizlik kimi narahatlıqlardan şikayətlənirdilər.

ABŞ-ın hərbi sənayesində mühəndis vəzifəsində işləyən Robert Strom bir çox insanlar kimi eyni amansız xərçəng xəstəliyinə tutulmuşdu. Lakin o, sağalmaz xəstəliyə düçar olduğunu bilsə də, heç nədən qorxmadan bu xəstəliyin nədən qaynaqlandığını öyrənmək üçün araşdırmalar aparmağa başlamışdı. Üç il boyunca keçirdiyi təcrübələr nəticəsində Strom çalışdığı iş yerində yüksək dozada elektromaqnit dalğalarının mövcud olduğunu aşkar edib. Bu araşdırmalardan qısa bir müddət sonra həkimlər Stroma qan xərçəngi (lösemiya) diaqnozunu qoydular. Strom bu xəstəliklərin və zərərlərin ortaya çıxmasında işəgötürəni günahlandıraraq, onun haqqında cinayət işi açılması tələbi ilə məhkəməyə müraciət edir. 1989-cu ilin avqustunda məhkəmə Stromun lehinə qərar verərək, işəgötürəni 500 000 dollar məbləğində cərimələyir. Ancaq xəstə mühəndis həmin təzminatdan faydalana bilmədi. O, qısa bir müddətdən sonra dünyasını dəyişdi. Strom həyatla vidalaşsa da, bu qorxunc xəstəliklə elektromaqnit dalğaları arasında bir əlaqə olduğunu ortaya qoymuş oldu.

***

Hal-hazırda hər birimiz yaşadığımız mühitdə müəyyən nisbətdə elektromaqnit dalğalarının təsirinə məruz qalmaqdayıq. Bildiyimiz kimi, elektrik cərəyanının olduğu hər yerdə elektromaqnit sahələri və elektromaqnit dalğaları mövcuddur. Elektromaqnit dalğası deyəndə, ağla ilk gələn televiziya və radio yayımları olur. Ancaq elektromaqnit dalğa anlayışı bu qədər dar bir çərçivəyə sığışdırılmamalıdır. Görünən işıq, qamma şüaları, muxtəlif tezliklərdə işləyən rabitə vasitələrinin ötürücülük qabiliyyətini təmin edən fiziki vahidlər elektromaqnit dalğalarıdır. Bu o deməkdir ki, bütün mövcudiyyət bulunduğu yerin xarakterinə görə bəlli miqyasda elektromaqnit dalğalarının təsiri altına düşür. Xüsusilə, elektrik və elektron texnologiyasının inkişafı nəticəsində insanların özlərinin istehsal etdikləri elektromaqnit dalğaları çox böyük sahəni əhatə edir.

***

Elektromaqnit sahəsinin ətraf mühitə təsiri çoxtərəfli və müxtəlifdir. Bu vacib və çətin problemin öyrənilməsi üçün çoxlu sayda mütəxəssislərin, bioloqların, həkimlərin, geofiziklərin, biofiziklərin və s. iştirakı ilə kompleks yanaşma tələb olunur. Şübhəsiz, günəş-yer əlaqəsi yerətrafı fəzada təbii fon yaradan və canlı orqanizmlərə əsaslı surətdə təsir edən zəncirin bir həlqəsidir. Digər tərəfdən, başqa bir mübahisəsiz hal da vardır. Belə ki, antropogen fəaliyyət nəticəsində ətraf mühitin ümumi elektromaqnit fonu nəinki kəmiyyətcə, hətta keyfiyyətcə də artır. Müasir istehsalatda və texnologiyada elektromaqnit sahələrinin və başqa fiziki sahələrin istifadə edilməsi nəticəsində təbii mənbələrdən tamamilə fərqlənən texnogen mənşəli mənbələr meydana çıxmışdır. Belə texnogen mənbələr təbii fonu əsaslı surətdə dəyişdirə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, qarşılıqlı təsir zamanı texnogen fiziki sahələrdə təbii fonun, sadəcə, toplanması deyil, onlar arasında daha mürəkkəb qarşılıqlı təsirlərin olması mümkündür ki, bu da ekosistemin dayanıqlığına ciddi surətdə təsir edə bilər.

***

Elektromaqnit dalğalarının mövcud olduğu 180 il ərzində, demək olar ki, insan fəaliyyətinin bütün sferasına daxil olaraq, tədricən daha böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir. Xüsusilə də, məişətdə işlədilən elektron avadanlıqlar - radiotelefonlardan, telefonlardan, kompyuterlərdən, mikrodalğalı sobalardan və s. digər məişət cihazlarından istifadə etmə çox yüksək həddə gəlib çatmışdır. Bu avadanlıqların hər biri müəyyən tezliyə və gücə malik elektromaqnit şüalanmaları yaradaraq insan orqanizmi üçün müəyyən təhlükə və problemlər yaradır. Bu səbəbdən də müasir dövrün əsas problemlərindən biri, bəşəriyyəti ionlaşdırıcı və qeyri-ionlaşdırıcı şüalanmalardan mühafizə etmək məqsədilə müxtəlif xüsusi tədbirlərin işlənib hazırlanması böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Bildiyimiz kimi, naqildən keçən elektrik cərəyanı onun ətrafında elektromaqnit sahəsi yaradır. Naqildə elektronlar nizamlı hərəkəti dəyişən cərəyan yaradırsa, həmin cərəyanın formalaşdırdığı elektromaqnit sahəsi də dəyişən xarakterli olur. Elektrik cərəyənının tezliyinə və şiddətinə görə elektromaqnit dalğası daha geniş sahəyə yayılır və onun təsiri də eyni nisbətdə artır.

Radiotelefon, telefon, radio, televiziya vericilərində elektrik siqnalına çevrilən danışıqların və təsvirlərin elektromaqnit dalğası halında yayılması üçün antenalar qurulur. Şüa və ya dalğa fiziki mənada elektromaqnit xarakterli olduqları muxtəlif xüsusiyyətlərə malik olurlar. Şüalar nə qədər qısadalğalı olarsa, o qədər də çox enerji yayır və müəyyən bir dalğa uzunluğundan sonra canlı aləm üçün təhlükəyə çevrilir.

***

Hazırda bir çox elm adamları elektromaqnit dalğalarını müxtəlif xəstəliklərin ortaya çıxmasının tək səbəbi kimi göstərirlər. Bu xəstəliklər baş ağrısı, mədə bulanması, halsızlıq, cismi və ruhi yorğunluq kimi sadə əlamətlərlə başlayıb, ən gözlənilməz sonluqla - xərçənglə nəticələnə bilir.

ABŞ-da nəşr olunan populyar elm jurnalı “Science” hələ 1990-cı illərin əvvəlində yazırdı ki, elektromaqnit dalğaları insanın sağlamlığını təhlükəyə atan ən böyük düşməndir.

***

Türkiyədə çıxan “Sızıntı” jurnalında çap etdirdiyi məqalədə təqdiqatçı Aydın Boz yazır: “İşimlə əlaqədar olaraq, 1986-cı ildə Seydişehir Alüminium Zavodunda oldum. Orada işləyən texniki işçilər mənə zavodu gəzməyi təklif etdilər. Məmnuniyyətlə razılaşıb gəzdim. Üç nəfər texniki işçinin iş otağına girəndə işığı yandırdılar. Otaq gözqamaşdırıcı aydınlığa qərq oldu. Tavana baxanda gördüyüm mənzərə məni çaşdırdı. Orada altı cüt böyük fluoressensiya lampasıyanırdı. Texniki işçilər çaşqınlığımı görüb, izahat verdilər: “Bu müəssisələri ruslar qurublar. Bir müddət birgə işlətdik, sonra zavodu bizə təhvil verib getdilər, Amma hələ də burada payları var. Diqqət etsəniz, fabrikdə bir çox yerlərdə israfçılığın şahidi olacaqsınız”. Mən də o zaman yalnız israf gözüylə baxmışdım, amma elektromaqnit dalğalarının zərərlərini öyrənəndən sonra bu zavodda rusların hansı səbəbdən və hansı niyyətlə elektrik alətlərini, istilik və işıq istehsal edən cihazlarını “səxavətlə” işlətdiklərini anlamağa başladım”.

30-40 il bundan əvvələ qədər aşağıenerjili, ionlaşdırıcı olmayan radiasiyanın mikrodalğa olmadıqda və ya daxili isinmə funksiyasını yerinə yetirmə səviyyəsində olmadığı təqdirdə, zərərsiz olduğu zənn edilirdi. Bu gün isə bu məsələdə elmin əldə etdiyi nailiyyətlər aşağıenerjili, ionlaşdırıcı olmayan radiasiyanın bioloji baxımdan aktiv olduğu və toxumalara əhəmiyyətli zərər verdiyini göstərir.Ardı növbəti sayımızda

Elvin Əliyev

Zaman.-2014.-15 may.-S.13.