Qoruqlar fauna və floranın təbii artım laboratoriyasıdır

Əvvəlı ötən sayimizda

Xalagel silsiləsinin şərq yamacında həmişə yaşıl iynəyarpaqlı qaracöhrə-fıstıq qarışığından ibarət 7 hektar meşə sahəsi öz müstəsnalığına görə qoruq ərazisi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda ancaq Balakən çay dərəsində rast gələn qarmaqvarı şam ağacı (Pinus hamata) 3 hektar sahəyə yaxın ərazini tutur. Bu ağac qayalıqlardakı yamaclarda və uçurumlarda kiçik meşə kimi bitir.

Ən son tədqiqatlara əsasən, Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunda mövcud olan 104 növ quş, (bunlardan 11 növ “Qırmızı kitab”a salınmışdır, o cümlədən 9 növ yırtıcı quş olmaqla), 42 növ məməli heyvan (bunlardan 15 növ “Qırmızı kitab”a salınmışdır, o cümlədən 1 növ həşəratyeyənlər, 4 növ yarasalar, 3 növ gəmiricilər, 4 növ yırtıcılar, 3 növ cütdırnaqlı), 8 növ suda-quruda yaşayan (bunlardan 3 növ “Qırmızı kitab”a salınmışdır), 13 növ sürünənlər (bunlardan 3 növ “Qırmızı kitab”a salınmışdır), 4 növ balıq (bunlardan 3 növ “Qırmızı kitab”a salınmışdır) yaşayır.

Qoruqda məskunlaşan nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsində olan fauna və flora növlərinin qorunub saxlanılması üçün ciddi qoruq rejiminin böyük əhəmiyyəti vardır. Ona görə də qoruqlar, ilk növbədə, fauna və floranın təbii artım laboratoriyası rolunu oynayır. Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunda Azərbaycanın və ümumiyyətlə, Qafqaz eko-regionu üçün əhəmiyyətli 5 növ cütdırnaqlı (Şərqi Qafqaz turu, Nəcib Qafqaz maralı, Avropa cüyürü, köpkər, çöldonuzu), 10 növ yırtıcı (Qafqaz qonur ayısı, canavar, vaşaq, meşəpişiyi, çaqqal, tülkü, yenot, meşədələsi, daşlıq dələsi, gəlincik) məməli heyvan və quşlardan isə endemik olan Qafqaz tetrası və Qafqaz uları mövcuddur.

Qoruqda yüksək məhsuldar dağ çəmənlikləri, toxunulmamış meşə və kolluqlar ərazidə cütdırnaqlı məməli heyvanların, yırtıcıların və ümumiyyətlə, bu regiona xarakterik fauna növlərinin qorunması və yaşayıb çoxalması üçün tam əlverişli şərait yaradır.

Azərbaycan təbiətinin və onun təbii landşaftlarında mövcud biomüxtəlifliyin elmi əsaslara dayanan mühafizə strategiyasının həyata keçirilməsində, qorunmasında və zənginləşdirilməsində Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun və onun kollektivinın mühüm rolu var.

Zaqatala Dövlət Təbiət Qoruğunun “Təbiət Muzeyi” 1959-cu ildən bu günədək qoruqda və ümumiyyətlə, regionda mövcub olan əsasən məməli heyvan növlərindən olan kolleksiyasının zənginləşdirilməsi rayon əhalisi, eləcə də, respublikamızın digər şəhər və rayonlarından gələn vətəndaşlar üçün, orta məktəb şagirdləri və ali məktəb tələbələri arasında ekoloji maarifləndirmə və regionumuzun biomüxtəlifliyinin tanınmasında mühüm rolu var.

İlisu Dövlət Təbiət Qoruğu - Azərbaycanın və Qafqazın sərvəti

İlisu Dövlət Qoruğunun xüsusi mühafizə olunan təbiət əraziləri sistemində xüsusi əhəmiyyəti var. Qoruq 1997-ci ildə 9 min 345 hektar ərazidə yaradılmış, 2003-cü ildə isə ərazisi genişləndirilərək 17 min 381,6 hektara çatdırılmışdır. O cümlədən qoruqla həmsərhəd ərazilərdə, Qax rayonunun inzibati əraziləri olan yay və qış otlaq sahələrində 36 min 836 hektar ərazidə Dövlət Yasaqlığı yaradılaraq qoruğun nəzarətinə verilmişdir. Beləliklə, Qax rayonunun inzibati ərazisinin 1/3 hissəsi, həm növ tərkibinə, həm də populyasiyaların sıxlığına görə xarakterik, zəngin bioloji müxtəlifliyə malık olub, qorunması və inkişafı zəruri olan 54 min 217,6 hektar, “Xüsusi Mühafizə Olunan Təbiət Ərazisi” elan edilib.

Yırtıcı məməlilərin 90%-I İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunda mövcuddur

Regionda mövcud olan olduqca zəngin ekoloji şəraitin (relyef və coğrafi quruluş, iqlim, torpaq, su, bitki örtüyü və s.) heyvanat aləminin zənginliyini müəyyən edən əsas faktordur. Unikal və zəngin heyvanat aləminin mövcudluğu, buranın təbii landşaftlarının biomüxtəlifliyinin öyrənilməsi, günü-gündən dəyişən növ tərkibinin və populyasiyaların sıxlığının dinamikasının, eləcə də mövcud biosenozların ekoloji-faunastik xarakteristikasının tədqiq edilməsi ənənəsinin davam etdirilməsinə zəmin yaradır. Uzun müddət aparılan, davamlı tədqiqatların nəticəsi olaraq, müəyyən olunmuşdur ki, Qafqaz ekoregionunda mövcud olan biomüxtəlifliyin 70%-i və yırtıcı məməlilərin 90%-i İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunda mövcuddur. Xüsusi mühafizə olunan ərazilərdə və ətraf ərazilərdə onurğalıların 150-dən artıq növü müəyyən edilmişdir. Bu nəticənin, demək olar ki, yarısını məməlilər təşkil edirlər. İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunun yerüstü onurğalılar faunası yarımsəhra, çöl, meşə, dağ, çəmən mənşəli növlər olub, eləcə də avtoxton və kosmopolit növlərdən ibarətdir. Mövcud növlərin əksəriyyəti endemik növlərdir. Əsasən dağ biotoplarında endemizm düzən biotopların biomüxtəlifliyin növlərinə nisbətən daha çox xarakterikdir.

“Qırmızı kitab”a düşmüş heyvan növləri

Qax rayonunun ərazilərində, adı Azərbaycanın “Qırmızı kitab”ına düşmüş heyvan növlərindən bəbir, vaşaq, meşə pişiyi, köpkər (qarapaça). bunlardan başqa. Qafqaz nəcib maralı, Şərqi Qafqaz turu, cüyür, vəhşi donuz, Qafqaz qonur ayısı, canavar, tülkü, çaqqal, tirəndaz, porsuq, dovşan və sair fauna növləri mövcuddur. Həmçinin rayonun ərazisində yaxın zamanlara qədər yaşamış və bu gün kökü tamamilə kəsilmiş Qafqaz bezoar keçisi, zolaqlı kaftar və ceyran kimi fauna nümunələrini göstərmək olar. İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunda xüsusi mühafizə elementi kimi endemik növ olan Şərqi Qafqaz turu (yerli leksikonda-təkə) bir çoxlarına adi bir dağ keçisi kimi görünsə də, cütdırnaqlıların bu növü yalnız və yalnız Böyük Qafqaz təbii vilayətinin yüksək dağlıq ərazilərində yayılmışdır və dünyanın başqa heç bir yerində rast gəlinməz. Bu səbəbdən Şərqi Qafqaz Turu tək bizim üçün deyil, bütün dünya üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

107 ağac növünün 30-dan çoxu bu qoruğun ərazisində var

Azərbaycanda 4 min 100 bitki növü yayılıb ki, bundan 615 növü relikt və endemikdir. Dəniz səviyyəsindən 250-2500 metr hündürlükdə müxtəlif tərkibli enliyarpaqlı və iynəyarpaqlı qarışıq meşələr yayılmışdır. Bu meşələrdə ən xarakterik cinslərdən gürcü palıdı, Şərq fıstığı, Qafqaz vələsi, qoz, dəmirqara, ağcaqayınlar, cökə, göyrüş, söyüd, qovaqlar, qaraçöhrə, bir neçə növ ardıc, saqqız ağacı, yemişan, gilas, alça, əzgil, zoğal, qaramurdarça və sair ağac və kol cinsləri təşkil edir. Ümumiyyətlə, Azərbaycanda yayılan 107 ağac növündən 30-dan çoxuna qoruğun ərazisində rast gəlinir. Bunlardan sayca 11-i dominant növdür.

İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunda 300 növ aliçiçəkli bitki- bunlardan 90 növ ağac və kol olmaqla 4 relikt və 7 nəsli kəsilmək, sayı və ehtiyatı azalmaq təhlükəsində olan 18 nadir növ aşkar edilmişdir. Qoruğun florasında 120 dərman, 157 vitaminli, 76 efir, 78 balverən, 45 boyaq, 65 növ yem və sair qida, bəzək əhəmiyyətli növ kimi müəyyənləşdirilmişdir.

Abdulov, Ruslan

Zaman.-2014.-23 may.-S.13.