Ətraf mühitin qorunmasında təbii boyaq maddələrinin rolu

Hazırda ağac materialları üzərində işləyərkən istifadə olunan boyaların əksəriyyəti tərkibindəki yarımmaddələr və üzvi həlledicilər baxımından həm zəhərli, həm də oda həssasdır. Oda həssas maddələrdən hazırlanan boyalar çəkildiyi səthlərin yanmasını asanlaşdırır, iş yerlərində həlledici maddələrdən ayrılan buxarların yığılaraq partlamaya, yanğına və zəhərlənməyə səbəb olmasına gətirib çıxarır. Bu tədqiqatlar zamanı əldə edilən təbii boyalarda həlledici kimi sudan istifadə edilməsi yanma riskini azaldır.

Təbii boyaq maddələrindən çox qədim zamanlardan bəri müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilməkdədir. Arxeoloji materiallar üzərində aparılan araşdırmalar ağac və ot bitkilərindən əldə edilən təbii qatranlardan istifadə edərkən böcək, göbələk və mikroorqanizmlərin taxta materiallarını məhv edə bilmədiyini göstərmişdir. Təqribən 4000 illik qədim Misir mumiyaları üzərində aparılan tədqiqatlarda təbii saqqız, qatran və mumlardan qoruyucu vasitə kimi istifadə edilməsi və bu şəkildə əşyaların saxlanmasının mümkünlüyü sübuta yetirilmişdir. Bununla yanaşı, bəzi bitki kökləri ilə yarpaqları ölkəmizdə də çox qədimdən boyaq maddəsi kimi məlum olmuş və onlardan istifadə edilmişdir. Tətbiq sahəsi kimi boyaçılıq sənətini, xüsusilə xalçaçılığı misal göstərmək olar.

***

Günümüzdə təbii boyaq maddələri və qoruyucularla bağlı müxtəlif tədqiqatlar həyata keçirilməkdədir. Türkiyənin Muğla Universitetində həyata keçirilən araşdırma bunlardan biridir. Tədqiqat üçün mebel sənayesində geniş istifadə edilən küknar və fıstıqdan hazırlanmış nümunələr götürülmüşdür. Bunların üzərinə qoruma məqsədi ilə qoz qabığı, zəqqum yarpaqları, kök boyası və zəfərandan əldə edilən boyaq maddələri çəkilmişdir. Əldə edilən boyağın ağac materiallarının üzərində yaxşı qalması üçün hopdurma işləri aparılmış, bunun üçün dəmir sulfat və alüminium zəyindən istifadə edilmişdir. Təbii bitkilərdən əldə edilən ekstratlar hopdurma yolu ilə nümunələrin səthinə çəkilmişdir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, qoz qabığından əldə edilən boyaq vasitəsilə taxta üzərində əntiq mebel görüntüsü almaq mümkündür. Bu hal işin əvvəlində hədəfə alınmasa da, gözlənilməz nəticə kimi qıymətləndirilə bilər. Digər boyaların hamısı rənglənmiş taxta üzərində hər hansı bir çatışmazlığa səbəb olmamış və ağac sənayesində geniş istifadə oluna biləcək estetik bir görüntü əmələ gətirmişdir.

***

Bu tədqiqatdan məqsəd təbii boyaq maddə və qoruyucuları əldə edərkən ətraf mühit və insan sağlamlığına ziyan vura biləcək uçucu üzvi maddələrin heç birindən istifadə edilməməsi, ekoloji təmiz, yeni boyalar hazırlanmasıdır. Hətta bu bitkilər günümüzdə qidaların saxlanmasında və xalq təbabətində də geniş istifadə edilməkdədir. Bitkilərin bu xüsusiyyətləri nəzərə alındıqda əldə etdiyimiz boyaların bağlı yerlərdə istifadəsi insanlara heç bir zərər vurmamaqla yanaşı, ziyanvericilərə qarşı da bir qoruyucu rolunu oynamaqdadır.

Araşdırmada istifadə edilən qoz qabığından əldə edilən ekstraktlar göbələklərə qarşı çox effektli təsirə malikdir. Zəfəran bitkisinin isə antioksidant xüsisiyyəti var. Bütün bunlar bu bitkilərin həm boyaq maddəsi, həm də taxtadan hazırlanmış məhsullara zərər verən canlılara qarşı bir mübarizə vəsitəsi olduğunu göstərir. Zəqqum bitkisi də zəhərli olduğu üçün ondan əldə edilmiş ekstraktlardan ağac materialından hazırlanmış avadanlıqların rənglənməsində həm təbii boyaq maddəsi kimi, həm də zərərli böcək və mikroorqanizmlərə qarşı güclü təbii qoruyucu kimi istifadə etmək olar. İlk baxışda zəqqumla boyanan və mühafizə olunan məhsulların məişətə daxil olması ilə insanlara zərərli təsir göstərəcəyi fikri narahatlıq doğura bilər. Ancaq bu mənfi hal taxta materiallarının rənglənməsi zamanı istifadə edilən turşular vasitəsilə aradan qaldırılır. Turşudan istifadə edilməsi boyanın solmasının qarşısını alır və uzun müddət şux və təravətli qalmasını təmin edir. Bununla bərabər, zəqqum yarpaqlarından boyaq maddəsinin hazırlanması və taxta üzərinə çəkilməsi zamanı təhlükəsizlik tədbirlərinin görülməsi unudulmamalıdır.

***

Hazırda ağac materialları üzərində işləyərkən istifadə olunan boyaların əksəriyyəti tərkibindəki yarımmaddələr və üzvi həlledicilər baxımından həm zəhərli, həm də oda həssasdır. Oda həssas maddələrdən hazırlanan boyalar çəkildiyi səthlərin yanmasını asanlaşdırır, iş yerlərində həlledici maddələrdən ayrılan buxarların yığılaraq partlamaya, yanğına və zəhərlənməyə səbəb olmasına gətirib çıxarır.

Bu tədqiqatlar zamanı əldə edilən təbii boyalarda həlledici kimi sudan istifadə edilməsi yanma riskini azaldır. Ekoloji baxımdan mebellərdə kimyəvi boyaq maddələri əvəzinə, təbii məhsullardan istifadə etmək ətraf mühitin qorunması və gələcək nəsillərə daha sağlam təbii şərait qoymaqla yanaşı, təbii boyaq və qoruma maddələri baxımından böyük bir potensiala sahib olan ölkəmizdə yeni istehsal sahələri və yeni bazar imkanları da yarada bilər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ölkəmizdə təbii boyaq maddələrindən istifadə edilməsinin qədim tarixi və xalqımıza xas olan ənənələri var. Bu sahəyə iş adamlarının, xüsusilə də mebel və xalçaçılıqla məşğul olan mütəxəssislərin cəlb edilməsi həm iqtisadi cəhətdən səmərəli ola bilər, həm də ətraf mühitin qorunmasına gözəl töhfə verə bilər. Üstəlik də, təbii boyaq maddələrindən hazırlanmış əşya və avadanlıqların, xalça, palaz, kilim və digər sənət əsərlərinin baha qiymətə satılması böyük mənfəət verə bilər. Bildiyimiz kimi, ağac tərkib etibarilə istər interyer, istərsə də eksteryer məkanda dekorasiya elementləri üçün əvəzolunmaz materialdır. Çünki ağac üzərində işlər digər materiallarla müqayisədə daha əlverişlidir.

***

Bayır tərəfdə istifadə edilən ağac məmulatının təbii görüntüsünü saxlamaq ən vacib problemdən biri kimi hələ də qalmaqdadır. Buna görə ağac materialının uzunmüddətli istifadəsi zamanı rəng, davamlılıq və estetik özəlliklərini saxlaması, zövq oxşaması üçün onun səthi üzərində qoruyuculuq xüsusiyyətini artıran əməliyyatlar aparmaq ehtiyacı duyulur. Boyama, hopdurma və laklama işləri bunların ən geniş yayılmış növləridir. Ümumiyyətlə, ağac avadanlıqlarını qoruyan kimyəvi maddələrin ziyanvericilərə qarşı zəhərli təsirə malik olması normal hal kimi qiymətləndirilir. Ancaq bu kimyəvi boya və qoruyucu maddələrin təhlükəli tərəfi ondan ibarətdir ki, ağac materiallarına çəkildikdə istər məhsulların istifadə prosesində, istərsə də istifadə müddəti bitəndən sonra qalıqları torpağa, suya və havaya keçərək canlılara ziyan verməkdədir. Belə ki, ağacın səbəb olduğu interyer çirklənmələrinin əsas qaynağı uçucu üzvi birləşmələrdir və bunların da 150-nin qapalı mühitdə istifadə olunduğu müəyyən edilmişdir. Məsələn, kimyəvi maddələrin məişət avadanlıqlarında istifadə edilməsi ilə ortaya çıxan qazların pis qoxu yaydığı, göz və nəfəs yollarında qıcıqlanmaya səbəb olduğu, hətta ətrafa yaydıqları qazların vaxt ötdükcə digər maddələrlə reaksiyaya girərək ikinci zərərli maddələr əmələ gətirdikləri də ortaya çıxmışdır. Elə bu səbəbdən də ağac üzərində qoruyucu kimi təbii vasitələrdən əldə edilən boyaq maddələrinə olan maraq getdikcə artmaqdadır.

Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

LOĞMAN MƏMMƏDOV

Zaman.-2014.-27 may.-S.14.