Azərbaycanda məhkəmə sisteminin tarixi və hüquqi dövlət quruculuğundakı xidmətləri

Əvvəli ötən sayımızda...

“Azərbaycan milli hüquq sistemi, Roman-german hüquq ailəsinə mənsubdur. Bu mənsubiyyətin tələbləri olaraq hüquq sistemimizin strukturu və işləmə mexanizmləri də normativ məzmundadır. Məhkəmələrin həqiqəti müəyyən etmə prosesində əsas instrumenti - qanun və normalardır. Normalar Roman-German məhkəmə təcrübəsinə görə prosessual - prosesi tənzimləyən və maddi - işin halları və hüquqi faktlar üzrə məsələləri tənzimləyən olmaqla 2 yerə bölünür. Almaniya, Fransa kimi aparıcı Roman - German hüquq ailəsinin üzvləri məhkəmə sisteminə və prosesin təyinatı ilə bağlı böyük təcrübəyə malikdirlər.

Konstitusiya Məhkəməsinin Aparatında konstitusiya hüququ şöbəsi, insan hüquqları və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi, cinayət və inzibati hüquq şöbəsi, beynəlxalq hüquq şöbəsi, mülki hüquq şöbəsi, vətəndaşların qəbulu və şikayətlər şöbəsi, beynəlxalq əlaqələr şöbəsi, ümumi şöbə, məhkəmə qərarlarının icrasına nəzarət sektoru, qanunvericiliyin sistemləşdirilməsi sektoru, məhkəmə iclaslarının təşkili sektoru, sədr və hakimlərin köməkçiləri və məsləhətçiləri fəaliyyət göstərir. Aparata cari rəhbərliyi Aparat rəhbəri və onun müavini həyata keçirirlər. Sədrin köməkçiləri, beynəlxalq əlaqələr şöbəsi və ümumi şöbə sədrin birbaşa tabeçiliyində fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə, Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətinin maddi-texniki, maliyyə və təsərrüfat təminatını Konstitusiya Məhkəməsinin İşlər İdarəsi həyata keçirir.

Ali məhkəmə...

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 131-ci maddəsinə və “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” qanunun 77-ci maddəsinə uyğun olaraq Ali Məhkəmə ümumi və ixtisaslaşdırılmış məhkəmələrin icraatına aid olan mülki (o cümlədən inzibati və iqtisadi mübahisələrə dair), cinayət işləri və digər işlər üzrə ali məhkəmə orqanıdır. O, kassasiya qaydasında qanunla müəyyən edilmiş prosessual qaydada ədalət mühakiməsini həyata keçirir, məhkəmələrin praktikasına aid məsələlər üzrə izahatlar verir.

Ali Məhkəmə Azərbaycan Respublikasının paytaxtı Bakı şəhərində təşkil edilir, onun yurisdiksiyası Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisinə şamil edilir. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən məhkəmələr sırasına apeııasiya, inzibati-iqtisadi, hərbi rayon (şəhər), arbitaj və ağır cinayətlər üzrə məhkəmələr fəaliyyət göstərir.

Burada adını çəkdiyimiz məhkəmələrdən əsasən arbitaj məhkəməsi haqqında məlumat vermək istərdik. Çünki digər məhkəmələr haqqında əhalının azdan-çoxdan məlumatı var.

Arbitaj məhkəməsi...

Arbitaj məhkəməsinin fəaliyyəti Azərbaycan Respublikasının arbitraj məhkəməsi haqqında qanunu ilə tənzimlənir. Sözügedən qanuna əsasən, Azərbaycan Respublikasında arbitraj məhkəməsi tabeliyindən. asılı olmayaraq hüquqi şəxs olan dövlət, ictimai müəssisələr, idarələr və təşkilatlar və digər kooperativ təşkilatları, sahibkarlar, Azərbaycan Respublikasının və digər dövlətlərin birgə müəssisələri və beynəlxalq birlikləri, dövlət orqanları və başqa orqanlar arasında təsərrüfat mübahisələrini həll etmək yolu ilə öz səlahiyyətləri daxilində məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirir. Dövlət müəssisələri, idarələri və təşkilatları arasında yaranan, qiyməti min manatadək olan təsərrüfat Mübahisələri tabelik qaydasında yuxarı orqanlar tərəfindən həll edilir.

Azərbaycan Respublikasının arbitraj məhkəməsinin təşkili, fəaliyyət qaydası və səlahiyyəti Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, bu Qanun, Azərbaycan Respublikasının Təsərrüfat Prosessual Məcəlləsi və Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilir. Azərbaycan Respublikası məhkəmələri hakimlərinin ixtisas kollegiyaları, ixtisas attestasiyası, intizam məsuliyyəti haqqında qanunvericilik arbitraj məhkəmələri hakimlərinə də aiddir.

Arbitraj məhkəməsinin vəzifələri...

Ədalət mühakiməsini həyata keçirmək yolu ilə hüquqi şəxs olan hüquq münasibətləri subyektlərinin hüquqlarının və qanunla qorunan mənafelərinin müdafiəsini təmin etmək arbitaj məhkəməsinin vəzifəsidir. Həmçinin təsərrüfat münasibətlərində qanunvericiliyə əməl olunmasına hüquqi vasitələrlə kömək etmək, mübahisələrin həlli zamanı qanunvericiliyin eyni cür və düzgün tətbiqini həyata keçirmək də arbitaj məhkəməsinin əsas vəzifələrindən biridir.

Arbitraj məhkəməsi öz fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasını, bu Qanunu, Azərbaycan Respublikasının Təsərrüfat Prosessual Məcəlləsini, Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktlarını, habelə Azərbaycan Respublikasının digər dövlətlərlə bağladığı ikitərəfli və çoxtərəfli müqavilələri və sazişləri rəhbər tutur.

Mübahisələrin ayrı-ayrı növlərinin həlli xüsusiyyətləri Azərbaycan Respublikasının digər qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilə bilər. Arbitraj məhkəməsinin qətnaməsi, qərarı, qərardadı Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində, habelə Azərbaycan Respublikası ilə müvafiq saziş bağlamış dövlətlərin ərazilərində məcburi hüquqi qüvvəyə malikdir.

Azərbaycan Respublikasında Ali Arbitraj Məhkəmə və Naxçıvan Muxtar Respublikasının Arbitraj Məhkəməsi fəaliyyət göstərir. Şəhər, bölgə və bölgələrarası arbitraj məhkəmələri Azərbaycan Respublikası arbitraj məhkəmələrinin vahid sistemini təşkil edirlər.

”Azərbaycan milli hüquq sistemi, Roman-german hüquq ailəsinə mənsubdur”

Mövzumuzla bağlı suallarımızı cavab olaraq, AYNHA-dan (Azərbaycan Yeni Nəsil Hüquqşünaslar Assosiasiyası) bildirdilər ki, müasir dövrdə hər bir dövlət öz qanun vericiliyində üstün hesab etdiyi hüquq sistemindən istifadə edir: “Azərbaycan milli hüquq sistemi, Roman-german hüquq ailəsinə mənsubdur. Bu mənsubiyyətin tələbləri olaraq hüquq sistemimizin strukturu və işləmə mexanizmləri də normativ məzmundadır. Məhkəmələrin həqiqəti müəyyən etmə prosesində əsas instrumenti - qanun və normalardır. Normalar Roman-German məhkəmə təcrübəsinə görə prosessual - prosesi tənzimləyən və maddi - işin halları və hüquqi faktlar üzrə məsələləri tənzimləyən olmaqla 2 yerə bölünür. Almaniya, Fransa kimi aparıcı Roman - German( Kontinent-bəzi hüquqşünaslar Avropanın coğrafi mövqeyinə uyğun olaraq belə adlandırır.) hüquq ailəsinin üzvləri məhkəmə sisteminə və prosesin təyinatı ilə bağlı böyük təcrübəyə malikdirlər. Yuxarıda adları çəkilən ölkələrin praktikasına uyğun olaraq, məcəllələşdirmə - hüquq tətbiq etmənin asanlaşması və qanunun hüquq mənbələri içində nüfuzun yüksəlməsi kontekstində Qanunverici tərəfindən utilizasiya edilib. Bizim də üzvü olduğumuz və sistemini utilizasiya etdiyimiz Roman-German (Fransa və Almaniyanın simasında, çünki hüquqi dünyagörüşə verdikləri unikal töhfələrə görə) məhkəmə sistemi modeli bu tarixi- konseptual mərhələlərdən keçərək bugünki formasını alıb”.

”Cəmiyyətdə məlumatlılıq səviyyəsi aşağı olduğuna görə, məhkəmələr barədə yanlış təsəvvür formalaşır”

AYNHA-dan onu da bildirdilər ki, məhkəmələrlə bağlı əhalinin məlumatlılıq səviyyəsi lazımi səviyyədə deyil və hətta çox aşağıdır: “Vətəndaş bir problemlə qarşılaşdıqda kimə, haraya, hansı üsullarla müraciət edəcəyini bilmir. Xüsusilə, məhkəmələrdə bu kimi hallarla tez-tez rastlaşırıq. Məhkəmələrin fəaliyyəti ilə bağlı məlumatlılıq aşağı səviyyədə olduğuna görə, vətəndaşların və bütövlükdə cəmiyyətin gözündə məhkəmələr barədə yanlış təsəvvür formalaşır. Nəticədə, cəmiyyətin məhkəmələrə və onun timsalında hüquq-mühafizə orqanlarına etimadı kəskin zəifləyir. Bu isə vətəndaşla dövlət arasındakı münasibətlərə dolayı yolla təsir edir və kölgə salır”.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Elvin Əliyev

Zaman.-2014.-6 noyabr.-S.13.