“Vətəndaşların hüquqlarını bilməmələrinin səbəblərindən biri də təbliğatın zəif olmasıdır”

“Zaman-Azərbaycan” qəzetinin əməkdaşı Pərviz Əliyev Ağdaş rayonunda fəaliyyət göstərən “Hüquq Müdafiəsi” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin məsləhətçisi Fəzli Məhyəddinovdan müsahibə alır.

Bu gün ölkə iqtisadiyyatında diqqət yetirilən başlıca məsələlərdən biri də qeyri-leqal əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlara qarşı mübarizənin gücləndirilməsidir. Qeyri-leqal və ya müvafiq əmək müqaviləsi olmadan fəaliyyət göstərmək işçinin özünə ziyan olmaqla yanaşı, ümumilikdə böyük həcmdə vəsaitin vergidən və beləliklə, dövlət büdcəsindən yayındırılmasına səbəb olur. Onu da xüsusi vurğulayaq ki, bu gün Azərbaycanda vətəndaşın pensiyası hesablanarkən onun sığorta stajı və vətəndaşın pensiya fondlarına etdiyi sosial ödənişlərin məbləği əsas götürülür. Sadə dillə desək, çox işləyən və ödəmə edən şəxs gələcəkdə daha çox təqaüd alacaq. Bunun üçün isə vətəndaşların rəsmi formada işləməsi və maaş alması vacibdir. Araşdırmalar göstərir ki, əmək müqaviləsi olmadan çalışma halları əsasən özəl sektorda, iş obyektlərində, nəqliyyatın bəzi sahələrində, eləcə də tikinti sferasında müşahidə edilir. Bəzən isə işçilər öz əmək hüquqları barədə məlumatsızdırlar və əmək müqaviləsinin imzalanmasının vacibliyini anlamırlar. Belə vəziyyət daha çox işə götürənlərin maraqlarına uyğundur. Çünki onlar müqavilə bağlayanda artıq sosial ödənişlər etməlidirlər. Eləcə də vergi ödəməlidirlər. Əslində aqrar sektor, tikintidə və digər sektorlarda işçilərin böyük bir qisminin müqaviləsinin olmaması birbaşa onunla bağlıdır ki, həmin sektorlar ikili mühasibatla fəaliyyət göstərir və praktik olaraq, həmin sektorlarda çalışan iş adamları vergidən yayınırlar. Halbuki, vətəndaş sosial hüquqlarını əldə etmək üçün ilk növbədə, əmək müqaviləsi imzalamalı və işlədiyi yerdə aldığı əmək haqqının tam rəsmiləşdirilməsinə çalışmalıdır. Əks halda, vətəndaş əmək müqaviləsi imzalamadan çalışırsa, heç bir sosial ödəniş hüququna malik olmur. Bura əmək pensiyası və məcburi sosial müavinətlər daxildir. Bir sıra müəssisələrdə isə əmək müqaviləsi mövcud olduğu halda, əmək haqqının gizlədilməsi halları var. Bu, əsasən özəl sektorda müşahidə olunur. Bu da ki, vətəndaşın gələcəkdə pensiyasının məbləğinin az olmasına gətirib çıxarır. Bu mövzu ilə bağlı suallarımızı Ağdaşda fəaliyyət göstərən “Hüquq Müdafiəsi” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətin məsləhətçisi Fəzli Məhyəddinova ünvanladıq.

- Fəzli müəllim, bildiyiniz kimi, ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatı genişlənir, yeni iş yerləri, müəssisələr açılır. İstər özəl, istərsə də dövlət təşkilatlarında işə götürənlər arasında əmək müqaviləsi necə bağlanmalıdır?

- Əmək müqaviləsi hər iki tərəfin, yəni işə götürən və işə götürülənin razılığı ilə Əmək Məcəlləsində tutulmuş qaydada bağlanmalıdır. Hər iki tərəf müqaviləni oxuyub tanış olduqdan sonra, əgər şərtlər varsa, onlar da əlavə edilməli və tərəfdaşlar tərəfindən möhürlənib imza ilə təsdiq olunmalıdır. Həmin müqavilə iki nüsxədən ibarət olur, bir nüsxə işə götürəndə, digəri isə işçidə qalır. Əmək müqaviləsi imzalandıqdan sonra bəzi orqanlarda - əgər işçi işə ilk dəfə düzəlirsə, o zaman sınaq müddəti verilir ki, bu da Əmək Məcəlləsi ilə tənzimlənir. Göstərilən müddətdə işçi öz işini layiqincə yerinə yetirdikdə onlar arasındakı müqavilə qüvvəyə minir. İşə götürülən, müqavilə bağlandığı gündən həmin idarənin - istər özəl, istər dövlət müəssisəsinin rəhbərinin əmri ilə oranın işçısı olur. Əmək müqavilələri, Əmrlər Kargüzarlığı Haqqında Qanuna uyğun olaraq qeydiyyat kitablarında qeydiyyata alınır.

- Bəzi işə götürənlər nə üçün əmək müqaviləsinin bağlanmasına maraq göstərmirlər?

- Bu hallar hansısa bir maraqdan olur. İşçi işə götürülən zaman onun sosial sığortası ortaya çıxır, əmək stajı hesablanır, bundan sonra Dövlət Sosial Müdafiəsinin müvafiq şöbələrində qeydiyyata alınmalıdır və ona əmək stajı hesablanmalıdır. Sonra isə dövlət büdcəsinə müəyyən məbləğdə, yəni işə götürən müəssisənin, idarənin hər ayda işçilərin sayına uyğun olaraq ümumi gəlirinin 25 faizi qədər Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ödəniş edilməlidir. Bunun 3 faizi işçidən tutulub İcbari sğortaya ödənilir, yerdə qalan 22 faizi isə müəsissənin gəlirindən tutulub həmin Fonda keçirilir. Ona görə bu neqatif hallar hansı ki, biz gizlətmə deyirik, yəni vergidən yayınma - bəzi işə götürən məmurlar istəyilər ki, əmək müqaviləsi bağlanmasın. Bu da işə götürülənlərin öz hüquqlarını bilməməsi ilə də bağlıdır. Əvvələr işə götürən əmək müqaviləsi bağlamadıqda inzibati məsuliyyətə cəlb olunurdu, hazırki dəyişikliyə əsasən qanunvericiliyin tələbinə uyğun olaraq eyni ilə işçi də məsuliyyətə cəlb olunur. Bu da ondan irəli gəlir ki, işçi işə qəbul olarkən əmək müqaviləsinin bağlanmasını tələb etsin. İlk növbədə, işçi maraqlı olmalıdır ki, onunla çalışdığı müəssisə arasında əmək müqaviləsi bağlansın.

- Bildiyimiz kimi, son vaxtlar qanunverciliyə müəyyən dəyişikliklər edilərək kənd təsərrüfatlarında çalışan vergi ödəyicilərinə güzəştlər verilib. Bunlar kənd təsərrüfat məhsularının artmasına imkan verəcəkmi?

- Təbii ki, verəcək. Bildiyimiz kimi Azərbaycan neft ölkəsidir, bizim iqtisadiyyatımızın təməli neft sənayesilə başlanıb. Amma hazırda dövlət başçımız tərəfindən əsasən qeyri-neft sektoruna böyük dəstək var. Azərbaycanda 11 iqlim qurşağının 9-nun olması kənd təsərrüfatının inkişafı baxımından çox əlverişlidir. Kənd təsərrüfatının inkişafına uzun müdddətli güzəştli kreditlər verilir, sahibkarlara, fermerlərə yardım olunur, böyük dəstək verilir. Bu da dövlət başçısının şəxsi nəzarətindədir. İşlər tək bununla yekunlaşmır, sahibkarların üzləşdikləri hüquqi problemlər də yerlərd araşdırılır. Məsələn, bolgələrdə nazirlərin görüşü həm də bu məqsədi daşıyır. Sahibkarlara, fermerlərə yaradılmış əsassız maneələrin, hüquqpozmaların aradan qaldırılması, dövlət və özəl sektorun inkişafına önəm verilməsi bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

- Fəzli müəllim, sizə əmək müqaviləsinin ləğvi və ya hər hansı bir iş yerində bədbəxt hadisə ilə bağlı müraciət edənlər olurmu?

- Ümumiyyətlə, iki il ərzində bir neçə nəfər müraciət edib. Bizə müraciət etdikdən sonra, onlara Əmək Məcəlləsinə uyğun olaraq hüquqları izah olunub. Onlara qanuni və ya qanunsuz ixtisara düşməsi haqqında məlumat verilib. Bildiyiniz kimi, bəzi şirkətlərdə işlər mövsümidir. Tutaq ki, iş görən şirkət hansı rayona yaxın ərazidə çalışırsa, işlər təhvil verilənə qədər, işçi qüvvələrini həmin rayonlardan qəbul edilər. Deyək ki, Ağdaş ərazisində işləri yekunlaşdırıb Yevlax ərazisinə keçirlər. O zaman Yevlax rayonundan işçiləri qəbul edirlər. Buna görə də müəyyən şirkətlər var ki, əvvəlki bağlanmış müddətli əmək müqaviləsinin vaxtı bitdikdən sonra yenisi bağlanmır. Amma bunu da qeyd edim ki, bizim hüquqi müdaxiləmizdən sonra iki nəfər yenidən işə bərpa olundu.

- Vətəndaşların hüquqlarını bilməməsi sizcə, nə ilə əlaqədardır?

- Hüquqi maariflənmə yoxdur. Loru dildə deyək, birinin həyətinə kiminsə malı keçir, bunu birbaşa Rayon İcra Hakimiyyətinə müraciət edib bildirir. Əslində, bu başqa orqanlara şikayət edilməlidir. Ümumiyyətlə, vətəndaşların hüquqlarını bilməmələrinin əsas səbəblərdən biri də təbliğat işlərinin aparılmamasıdır. Bizim müəssisə 4 ildir ki, fəaliyyət göstərir. Bu müddətdə bizə bir çox insanlar müraciət ediblər. Bizim də məqsədimiz sosial bazamızı möhkəmləndirdikdən sonra Rayon İcra Hakimiyyətinə müraciət edərək, rayonun illik iş planına idarə, təşkilatlarda vətəndaşlarla görüşümüzü, onların hüquqi marifləndirilməsi baxımından inkişafına yardım etməkdir. Təbii ki, öz hesabımıza. Əslində isə hüquqi təbliğatla ardıcıl iş aparmaq inzibati orqanların bilavastə borcudur. Bu iş kompaniya xarakteri daşımamalıdır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı: Pərviz Əliyev

Zaman.-2014.-11 noyabr.-S.13.