Alimin alimliyi gərək əmələ çevrilə

ELVIN ƏLIYEV,

Dilçi olmağım bir tale məsələsidir. Jurnalist olmaq istəyirdim. Şagird ikən qəzetlərdə məqalələrim də çap olunmuşdu. Mən universitetə sənədlərimi jurnalistika ixtisasına vermişdim. Həmin ixtisasa qəbul olmaq üçün isə ikiillik iş stajı tələb olunurdu. Bu səbəbdən də seçdiyim ixtisasa qəbul ola bilmədim. Sonra sənədlərimi hüquq fakültəsinə versəm də ora da götürmədilər. Yenə də ikiillik iş stajı lazım idi. Bircə filologiyaya qəbul olmaq üçün iş stajı tələb olunmurdu. Ona görə də sənədlərimi həmin ixtisasa verib qəbul oldum. Yəni burada xüsusi bir istəyim olmayıb. Onsuz da başqa yolum yox idi. Daha sonra nəticə etibarilə düşündüm ki, filologiya jurnalistikaya yaxın ixtisasdır. İxtisasca dilçi oldum. Universiteti bitirdikdən sonra aspiranturada ancaq dilçiliyə yer oldu. Yəni tale məni istər-istəməz dilçi elədi. Düşünürəm ki, aspiranturada ədəbiyyatşünaslıq ixtisasına yer olsa idi, orada da eyni uğur qazana bilərdim. Amma mənim üçün filologiya bütövdür.

Millət olaraq ən böyük sərvətimiz olan dilimiz hər bir azərbaycanlı üçün əziz və müqəddəsdir. Bizlər arasında elə şəxslər də vardır ki, həyatlarını, elmi və ictimai fəaliyyətlərini dilimizi öyrənmək, öyrətmək və qorumağa həsr ediblər. Belə ziyalılarımızdan biri də həm ictimai fəaliyyətləri, həm də elmi yaradıcılığı etibarilə məhsuldar olan millət vəkili, professor Nizami Cəfərovdur.

- Nizami müəllim, həm elm, həm də ictimai-siyasi xadimsiniz? Hər iki işi bir arada görmək sizin üçün çətin olmur?

- Məşhur bir söz var: “Hər şeyin elmi var”. Yəni nə işlə məşğul olursansa ol, onun elmini, üsullarını mənimsəməlisən. İctimai fəaliyyət də elə bir şeydir ki, gərək onun da elmini biləsən. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, mənim məşğul olduğum elm də ictimai sahədir. Humanitar elm sahələri ilə məşğul olanların çoxu ictimai fəaliyyətlə də məşğul olmağa cəhd edirlər. İkinci tərəfdən də hansısa bir elm adamı ancaq nəzəri mülahizələr söyləməklə kifayətlənirsə, ona “alimi-bi-əməl” (əməli olmayan alim) deyirlər. Hər halda, o da yaxşı qəbul olunmur. Alimin alimliyi gərək əmələ çevrilə.

-Dilçi olmaq öz istəyiniz olub?

-Dilçi olmağım bir tale məsələsidir. Jurnalist olmaq istəyirdim. Şagird ikən qəzetlərdə məqalələrim də çap olunmuşdu. Mən universitetə sənədlərimi jurnalistika ixtisasına vermişdim. Həmin ixtisasa qəbul olmaq üçün isə ikiillik iş stajı tələb olunurdu. Bu səbəbdən də seçdiyim ixtisasa qəbul ola bilmədim. Sonra sənədlərimi hüquq fakültəsinə versəm də ora da götürmədilər. Yenə də ikiillik iş stajı lazım idi. Bircə filologiyaya qəbul olmaq üçün iş stajı tələb olunmurdu. Ona görə də sənədlərimi həmin ixtisasa verib qəbul oldum. Yəni burada xüsusi bir istəyim olmayıb. Onsuzda başqa yolum yox idi. Daha sonra nəticə etibarilə düşündüm ki, filologiya jurnalistikaya yaxın ixtisasdır. İxtisasca dilçi oldum. Universiteti bitirdikdən sonra aspiranturada ancaq dilçiliyə yer oldu. Yəni tale məni istər-istəməz dilçi elədi. Düşünürəm ki, aspiranturada ədəbiyyatşünaslıq ixtisasına yer olsa idi, orada da eyni uğuru qazana bilərdim. Amma mənim üçün filologiya bütövdür.

- Yaxşı dilçi hansı istedada sahib olmalıdır?

- Ana dilini gözəl bilməlidir. Onu duymağı, hiss etməyi bacarmalıdır. Mən elə dilçi tanıyıram ki, kifayət qədər məşhurdur. Amma ana dilini hiss etmir. Yəni tədqiq etdiyi dili yaxşı duymur. Həmçinin insanda ciddi intellekt olmalıdır. Nə qədər istedadlı olsan da, gərək məşğul olduğun elmi öyrənəsən. Məsələn, Ferdinand de Sössürü oxuyub dərk etməyəni dilçi hesab etmirəm. Dilçilik elmi ilə məşğul olan kəs gərək normativ dilçiliyi yaxşı bilsin.

- Tofiq Hacıyev tədbirlərdə çıxışında bildiklərinin hamısını sizə öyrətdiyini, sizin nitqinizdən sonra ona söz qalmadığını deyir. Bununla bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Akademik Tofiq Hacıyev çox səmimi insandır. Mənim həm diplom, həm namizədlik dissertasiyamın rəhbəri, həm də doktorluq dissertasiyamda məsləhətçim olub. Mənim az-çox dilçi kimi yetişməyimdə ən çox əməyi olan adamdır. Tofiq müəllimin alim kimi intellekti, həm də şəxsiyyəti çox yüksəkdir. Onun mənə çoxlu müsbət cəhətləri ilə yanaşı, bir zəif cəhəti də keçib. Belə ki, ikimiz də, elə çox xarici dil bilmirik. Amma maraqlıdır ki, o, müxtəlif dillərin ruhunu hiss edən adamdır. Düşünürəm ki, həmin xüsusiyyət məndə də var. Mən sonrakı nəsiləm. Əslində mən gərək bu baxımdan irəli gedəydim. Amma o qədər də irəli getmədim. Yəni o dilləri yaxşı öyrənmədim. Amma öyrənə bilərdim. Həm də o vaxt bu cür praktika yox idi. İndi ingilis dilini öyrənməmək, sadəcə, istedadsızlığın əlamətidir.

- Tofiq müəllimlə tez-tezmi görüşürsünüz?

- Əvvəl daha çox görüşərdik. İndi isə az-az görüşürük. Amma mətbuatda dərc olunan məqalələrimizi qarşılıqlı olaraq izləyirik. Aramızda virtual fikir mübadiləsi də gedir. İndi də Tofiq müəllimin işlərimlə bağlı söylədiyi hər bir müsbət söz məni həvəsləndirir. Hər bir tənqidi qeyd isə məni düşünməyə məcbur edir.

-Vətəndaşlarımızın dilə münasibəti sizi qane edirmi?

- Azərbaycan gəncliyi ana dilinə xüsusi məhəbbəti olan gənclikdir. Kiminsə ana dilinə laqeyd münasibət göstərməsi çox nadir hallarda müşahidə olunur. Belə insanlar cəmiyyət tərəfindən qınanır. Bunun özü çox mühüm cəhətdir. Cəmiyyətimizdə Azərbaycan dilinə maraq çoxdur. Çünki dilimizin cəmiyyətdə çox böyük nüfuzu var. Bunu da müstəqilliyimizin ilk illərindən etibarən ümummilli liderimiz Heydər Əliyev formalaşdırdı. Dövlət dilimiz siyasi baxımdan dövlət sənədləri ilə müdafiə olunub, inkişaf etdirilməsi ilə yanaşı, ictimai şüurun özündə də dilimizə böyük məhəbbət var.

-Dilçiliyin inkişafı ilə bağlı 2013-cü ildə Dövlət Proqramı qəbul olunub. Bu müddət ərzində görülən işləri necə qiymətləndirirsiniz?

- Bu proqramın hazırlanmasında dilçilərin əksəriyyəti, o cümlədən də, mən iştirak etdim. Sözügedən Dövlət Proqramı görkəmli dilçi akademik Kamal Abdullanın rəhbərliyi ilə hazırlandı. Elə bilirəm ki, dilimizin inkişafı üçün böyük işlər görülür. “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” çərçivəsində Terminologiya Komitəsi yaradılıb. Eyni zamanda proqramda nəzərdə tutulub ki, universitetlərdə bütün ixtisaslar üzrə nitq mədəniyyəti dərsi keçilsin. Çünki ixtisasından asılı olmayaraq, hər kəsin nitqindən çox şey asılıdır. Nitq mədəniyyətdir. Yəni bu gün Azərbaycanda mədəniyyət sürətlə inkişaf edirsə, nitq mədəniyyəti onun üzvi tərkib hissələrindən biridir.

- İstər orfoqrafiya, istərsə də izahlı lüğətdə müəyyən problemlər var. Sizin bu barədə fikirlərinizi öyrənmək maraqlı olardı?

- Bizdə orfoqrafiya qaydaları xeyli təkmilləşib. Onu da nəzərə alaq ki, biz ərəb əlifbasından latına, latın əlifbasından kirilə, kiril əlifbasından da yenidən latın əlifbasına keçmişik. Əlifba dəyişiklikləri hər dəfə tələb edib ki, orfoqrafiya qaydalarına yenidən baxılsın. 50-70-ci illərdə bizim orfoqrafiyamızda istisnalar, demək olar ki, yox idi. Amma sonrakı illərdə, xüsusilə də müstəqillik dövründə mətbuatda orfoqrafiyamıza qarşı bir laqeydlik formalaşdı. O vaxt indiki kimi xüsusi akademik nəzarət olmadı. Odur ki, sözlərin yazılışında bizim vaxtilə qəbul edə bilməyəcəyimiz prinsipsizliyi, necə gəldi psixologiyasını qəbul etməyə başladıq. Qeyd edim ki, bu, çox ciddi sosial-psixoloji hadisədir. Bu belə də olmalı idi. İstər-istəməz demokratik təfəkkür orfoqrafiya qaydalarına müdaxilə etdi. Ortaya çoxlu variantlar çıxdı. Prinsip pozuldu. İndi bəzi məsələlər aydındır, bəzi məsələlər isə mübahisəlidir. Düşünürəm ki, bunları yoluna qoymaq üçün dilçi alimlərin iştirakı ilə dəqiq prinsiplər müəyyənləşdirilib, normaya çevrilməlidir. Müşahidələr göstərdi ki, bunu təbii şəkildə gedən proseslər qaydaya sala bilmir. Çünki bəzi sözlərin zatında mübahisəlik var. Dilçilikdə belə bir ifadə var “şərtilik də prinsipdir”. Dilçilərimiz mübahisəli məsələləri birlikdə həll etməlidirlər. Burada ən böyük problem budur ki, orfoqrafiya lüğətlərimizin hazırlanmasını çox vaxt dilçilik institutu, ya da onun hansısa bir şöbəsi üzərinə götürür. Beləliklə də, orfoqrafiya lüğətimiz kabinetdə hazırlanır. Yəni müxtəlif mülahizələr, müzakirələr nəzərə alınmır. Belə olmaz. Bunun bütün məsuliyyətinin təkcə dilçilik institutunun üzərində olması qəbulolunmazdır. Adıçəkilən lüğət hazırlanarkən gərək geniş müzakirələrin, ağıllı mülahizələrin nəticələri nəzərə alınsın. Amma yenə də lüğəti Dilçilik İnstitutu tərtib etsin. Yenə elmi redaktor da ordan olsun. Bunun prinsipial əhəmiyyəti yoxdur. Digər ən böyük problemimiz də orfoqrafiya lüğətlərinin ardıcıl olaraq çap olunmamasıdır. Buna ehtiyac var. Mən demirəm, ildə bir dəfə çap olunsun. Amma 2-3 ildən bir onun daha da təkmilləşməsinə və çap olunmasına ehtiyac var. 60-70-ci illərdə çap olunan son mükəmməl orfoqrafiya lüğətimizdə 80 minə qədər söz olub. Bu gün isə Azərbaycan dilində 100 mindən artıq söz var. Görün artım necə sürətli gedir. Həmçinin hər il yeni sözlərin orfoqrafiya lüğəti çap olunmalıdır. Bir ildən çox dilimizə daxil olub işlənən sözlərin bir növ pasportu müəyyən edilməlidir. Təbii ki, izahlı lüğətdə də sözlər orfoqrafiq lüğətdə yazıldığı kimi qeyd olunmalıdır. Bizim üçün əsas orfoqrafiya lüğətidir. Orfoqrafiya lüğəti dövlət sənədidir. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Dövlət Proqramında vaxtaşırı orfoqrafiya lüğətinin hazırlanması nəzərdə tutulub.

- Dilimizə daxil olan sözlər mətbuatda müxtəlif cür yazılır. Bu barədə nə deyə bilərsiniz?

-O cür eksperimentlər olacaq. Bizim mükəmməl orfoqrafiya lüğətimiz hazırlansa da, yeni gələn sözləri mətbuat müxtəlif üslubi çalarlarla işlədəcək; müxtəlif formalarda təqdim edəcək. Alınma istənilən sözlərin yazılışında biz onun dilimiz üçün orfoqrafiq standartını bilməliyik. Bizim dil haqqında qanunumuz var. O qanun layihəsi müzakirə olunanda da bu məsələ ortaya çıxdı. Aydın bir beynəlxalq standart var. Elə firma və şirkət adları vardır ki, onlar həm də etiketdirlər. Onun standartı var. Bu adları şirkətin özü hazırlayıb, bütün dünyaya ötürür. Ona görə də bizim belə adları dəyişdirməyə haqqımız yoxdur. Etiketləşmiş adlar dünyanın hər yerində eyni cür yazılır. Şəxs adlarına gəldikdə isə biz necə tələffüz ediriksə, elə yazmalıyıq.

-Uzun müddətdir ki, türk dünyasının ortaq dili məsələsi gündəmdədir. Ortaq dil məsələsində türk dünyası razılığa gəlibmi?

-Burada son mənzərəni Türkdilli Dövlətlərin Parlament Assambleyası ortaya çıxardı. Onun rəsmi iclaslarının birində hansı dildə danışacağımız müzakirə olundu. Sonda belə qərara gəlindi ki, hərə öz dilində danışsın. Bütün sənədlər 4 dildə-Azərbaycan, türk, qazax, qırğız dilində hazırlandı. Dörd dildə sinxron tərcümə vardı. Amma iş prosesində məlum olur ki, ortada faktiki olaraq iki dil var: Azərbaycan və türk dili bir yerdədir, qazax və qırğız dilləri isə bir yerdədir. Yəni qazax, qırğız danışanda biz tərcümə aparatların qulağımıza taxırıq, türk danışanda yox. Qazaxla qırğız da bir-birilərini yaxşı başa düşürlər, azərbaycanlı və türk danışanda tərcümə aparatından istifadə edirlər. Bir müddət qazax və qırğızı dinlədikdə, hardasa, onları da anlamaq mümkündür. Amma müşahidələr göstərir ki, prinsip etibarilə Türkiyə türkcəsi daha öndədir. Onun əhali, siyasi, ideoloji, mətbuat, televiziya, təhsil və s. baxımından potensialı daha güclüdür.

- Tərəflər necə, Türkiyə türkcəsinin ortaq dil olmasını qəbul edirlərmi?

- Müəyyən tərəddüdlər var.

- Türkiyənin “TRT-Avaz” kanalı ilə bizim “İTV” arasında telekörpülər olurdu. İndi onların bu fəaliyyətində durğunluq müşahidə olunur. Bu nə ilə bağlıdır?

- Mənə belə gəlir ki, bu müvəqqəti durğunluqdur. Biz Türkdilli Dövlətlərin Parlament Assambleyasında da bu məsələni qaldırmışıq. Belə ki, türkdilli dövlətlərin birbaşa arxasında durduğu və ortaq proqramlar hazırlayan televiziya və radio şirkətlərinin formalaşdırılmasına ehtiyac var. “TRT-Avaz”la “İTV”nin layihəsinə gəldikdə isə, bu, Türkiyə tərəfinin təşəbbüsü idi Onun arxasında Türkiyə Respublikası dururdu. Bu olmalıdır və belə şeylərin çox olması yaxşıdır.

- Türk dillərində bəzi sözlər eyni cür səslənsə də, müxtəlif mənaları ifadə edir. Bu problemin aradan qaldırılması üçün ortaq türk dili lüğətinin hazırlanmasına ehtiyac varmı?

- Var. 1990-cı illərdə Türk Dil Qurumu türk dillərin böyük müqayisəli lüğətini nəşr eləmişdi. Bu gün də o sahədə işlər gedir. Amma Türk Dil Qurumunun fəaliyyəti xeyli zəifləyib. Məlumat üçün onu da qeyd edim ki, Qazaxıstanın Astana şəhərində türk dünyası səviyyəsində yeni Türk Akademiyası təsis edilib. Həmin akademiya belə lüğətlər hazırlamağa başlayıb.

- Ortaq türk dili məsələsinin gündəmdə olduğu vaxtda yerli kanallarda yayımlanan türk serial və filmlərinin Azərbaycan dilinə tərcümə olunması nə qədər əhəmiyyətlidir?

- Mənim fikrimcə, buna ehtiyac yox idi. Dövlətimizin dil siyasətində də bu məsələ çox aydın şəkildə göstərilmişdi və Azərbaycanda bütün Türkiyə serialları Türkiyə türkcəsində yayımlanırdı. Bu da bizim televiziya kanallarını tənbəlləşdirdi. Nə zaman televiziyanı açırdıq, türk serialları yayımlanırdı. Biz dövlət dili haqqında qanunumuzda müəyyən məqamlara göz yuma bilərdik. Hətta özbəkcə, türkməncə olan seriallar da öz dillərində yayımlanardı. Bu bizim üçün birləşdirici amil ola bilərdi və buna ehtiyac var. Amma kütləvi şəkildə olması Azərbaycan dilinə təzyiq demək idi. O zaman mən bu fikirdə idim ki, heç də tamamilə yığışdırılmasın. Sonradan məlum oldu ki, bu da özünü doğrultmur. İşin başqa bir tərəfi də odur ki, kim istəsə Azərbaycanda rahat şəkildə türk kanallarına baxa bilər. Heç bir çətinlik yoxdur.

-Dilimizin vətəndaşlara öyrədilməsi işindən razısınızmı?

- Əsas prinsip oldur ki, bizdə orta təhsilin mütləq əksəriyyəti ana dilindədir. Yəni rus, ingilis dilində təhsil elə genişmiqyaslı deyil. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan dilinin öyrədilməsində ciddi problem yoxdur. Müxtəlif mübahisələrin olmasına baxmayaraq, proqramlar, dərsliklər mükəmməldir. Bu sahədə müşahidə olunan problemlər də sürətlə aradan qaldırılır. Prezidentimiz İlham Əliyevin sərəncamı ilə kütləvi şəkildə latın əlifbası ilə kitablar çap olundu. Bütün kitabxanalar bu kitablarla təmin olundu.

- Türk dövlətlərinin parlamentləri arasındakı münasibətlər sizi qane edirmi?

- Bu münasibətlər bir neçə mərhələdən keçdi. Əvvəl türk xalqları arasında belə bir düşüncə hakim idi ki, biz qardaşıq, eyni millətik və s. Daha sonra müəyyən iqtisadi maraqlar səbəbilə türddilli dövlətlər arasında müəyyən siyasi anlaşılmazlıqlar, tərəddüdlər oldu. Beləliklə də, dövlətlər arasındakı isti münasibətlərin soyuma mərhələsi başladı. Amma yaxşı ki, o, çox çəkmədi. Bu gün artıq çox analitik, ağıllı, dərk olunmuş, qloballaşan dünyanın məcbur etdiyi şərtlər daxilində türk xalqları arasında çox dərin, dərk olunmuş bir anlaşma var. Hətta əgər türk dövlətlərinin başçıları arasında hər hansı bir anlaşılmazlıq olanda da xalqda bu olmur. Ona görə də bu münasibətləri daha çox diplomatiya yox, reflekslər idarə edir. Əlbəttə ki, bu bizim nailiyyətimizdir.

- Bəzi millət vəkilləri sosial şəbəkələrdə çox aktivdirlər. Sizin sosial şəbəkələrə münasibətiniz necədir?

- Mən sosial şəbəkələrlə o qədər də maraqlanmıram. Çünki sosial şəbəkələrdə dedi-qodu çox olur və hər adamın əli ora çatır. Mənim sosial şəbəkələrdə olmağa nə vaxtım var, nə də həvəsim. Lazım olan məlumatları isə daha çox mətbuatdan izləyirəm.

- Son olaraq öyrənmək istərdik ki, hansı kitab üzərində işləyirsiniz?

-Hazırda çox məhsuldar yazıçımız, millət vəkili Hüseynbala Mirələmovun yaradıcılığı haqqında böyük bir monoqrafiya yazmışam. Onu çapa hazırlayıram.

Zaman.-2014.-28 oktyabr.-S.6-7.