Hüquqi dövlət quruculuğu prosesində notariat sisteminin yeri

Notariat sistemi hüquqi dövlət quruculuğunda önəmli yerə sahibdir.

Fəaliyyəti geniş olan bu sistemin tarixi lap qədim dövrlərə gedib çıxır. Belə ki, araşdırmalar nəticəsində notariat hərəkətlərinin yaranması ilə yazılı sübutların meydana gəlməsinin eyni vaxta təsadüf etdiyi məlum olub. Notariatın vətəni Roma hesab olunur. Burada mirzələr adlandırılan xüsusi vəzifəli şəxslərin institutu olub. Hansı ki, onlara ictimai-hüquqi səciyyəli yazılı sərəncamların rəsmiləşdirilməsi, məhkəmə jurnallarının, müxtəlif bildirişlərin və xahişlərin aparılması səlahiyyətləri verilirdi. Həmin dövrdə mirzələr həm dövlətin tabeliyində olur, həm də fərdi şəxslərin təminatı altında fəaliyyət göstərirdilər. Romada yaranıb inkişaf edən mülki dövriyyə müasir notariatın təməli hesab edilən tabelionların yaranmasına şərait yaradır. Tabelionlar azad fəaliyyət göstərən adamlar idi və müəyyən məbləğ qarşılığında istənilən şəxs üçün hüquqi aktların və məhkəmə sənədlərinin tərtib etməklə məşğul olurdular. Daha sonralar isə notariat sistemi İtaliya və Fransada inkişaf edərək bütün Avropaya yayılıb.

***

İndiki Azərbaycan ərazisində yaranmış qədim Manna dövlətində də notariat hərəkəti sayılan vəsiyətnamə olunub. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu vəsiyətnamə heç də həmişə yazılı formada tərtib olunmayıb. Vəsiyyət edənin şahidlərin yanında etdiyi şifahi bəyanatlar da nəzərə alınırdı. Şahidlərin yanında edilən şifahi vəsiyyət zamanı şahidlər bir növ notariat xidməti göstərən şəxsə çevrilirdilər və vəsiyyət edənin ölümündən sonra zərurət yarandıqda vəsiyyət edənin sözlərini təkrar etmək üçün çağrılırdılar. 3-cü əsrdə Azərbaycanda feodalizm münasibətlərinin yaranmasından sonra notariat hərəkətlərini mirzələr həyata keçirməyə başlayırlar. 6-cı əsr Sasanilərin hakimiyyəti dövründə “Matikan” adlanan sənədlər toplusu tərtib edilir ki, bu, ölkənin hüquqi abidələrindən hesab olunur. Sözügedən sənədlər toplusu həm də Sasani Qanunnaməsi adlanır. Burada dövlətin bir sıra hüquqi funksiyaları ilə yanaşı vərəsəlik məsələləri də öz əksini tapır. Qanunnaməyə əsasən həm kişi, həm də qadın vəsiyyət edə bilərdi. Həmin dövrdə vəsiyyətnamə vəsiyyət edənin mirzəyə və ya digər məmura şahidlərin yanında diqtə etdiyi, hökmən yazılı şəkildə tərtib edilən bir sənəd idi. Qeyd edək ki, Sasani Qanunnaməsi qəbul edilənədək həm şifahi, həm də yazılı vəsiyyətnamə hüquqi mahiyyət daşıyırdısa, 620-ci ildən etibarən yalnız yazılı vəsiyyətnamə etibarlı sayılmağa başlanır. Eyni zamanda “Matikan”da müasir dövrün bir qədər yeni notariat hərəkəti sayılan nikah müqaviləsinin bağlanması da nəzərdə tutulurdu. Ölkədə məhkəmə işlərinə kahinlər nəzarət etsə də, notariat hərəkətlərini mirzələr aparırdılar.

Daha sonra Azərbaycana ərəblərin gəlməsi və ölkənin Ərəb xilafətinin tərkibinə daxil edilməsindən sonra şəriət hüququ Azərbaycanın hüquq sistemində mühüm rol oynamağa başlayır. Burada borc alıb-vermə, mülki və hüquqi əqdlər, qanun üzrə vərəsəlik, vəsiyyət üzrə vərəsəlik və s. kimi hüquqi tənzimləmələr yer alıb.

Hal-hazırda qüvvədə olan “Notariat haqqında” Azərbaycan Respublikasının 26 noyabr 1999-cu il tarixli Qanununun 30-cu maddəsinə əsasən dövlət notariusları və notariat hərəkətləri aparan digər vəzifəli şəxslər notariat hərəkətlərinin aparılmasına görə dövlət rüsumu aldığlari kimi, həmin dövrdə qazılar da belə hərəkətlərin aparılmasına görə əhalidən haqq alırdılar. Notariat hərəkətlərinin bir növü olan borc müqaviləsi məbləğindən asılı olmayaraq mütəxəssis, yəni katib tərəfindən, şahidlərin iştirakı ilə yazılı surətdə tərtib edilirdi. Şəriət qaydalarına görə verilmiş borcun məbləği üçün faiz alınması qəti qadağan idi. Yalnız bu şərtə əməl olunduqda qazı borc müqaviləsi tərtib edirdi. Qazı eyni zamanda, notariat hərəkətlərinin qanunauyğun olmasına görə məsuliyyət daşıyırdı. Bunun üçün də o, sözügedən vəzifəyə şəriət qanunlarını yaxşı biləni təyin edirdilər. Onun səlahiyyətlərinə qanunsuz mülki-hüquqi əqdlərin və müqavilələrin qarşısını almaq da daxil idi.

***

XVIII əsrdən başlayaraq Azərbaycanda yeni notariat hərəkəti, veksellər təsdiq olunurdu. Bu dövrdə də mülki-hüquqi müqavilələr və vərəsəlik məsələləri şəriət normaları ilə tənzimlənirdi. 1814-cü ildə Qafqaz üzrə Baş Müdirin göstərişi əsasında müvəqqəti dairə məhkəmələri təsis edilir. Onlar məhkəmə, inzibati və polis işləri ilə yanaşı notariat funksiyalarını da yerinə yetirirdilər. Lakin məhkəmə islahatından sonra Rusiya və onun əyalətlərində notariat sistemi yenidən qurulmağa başlanıldı. 1866-cı ildə notariat haqqında Əsasnamə qəbul edildi və bu əsasnaməyə müvafiq olaraq notarisu vəzifəsi təsis edilməsi nəzərdə tutulurdu. Notariuslar dairə məhkəmələrində qulluqda idilər və vəzifəyə məhkəmə palatasının böyük sədri tərəfindən təyin edilirdilər.

Təxminən bir ildən sonra, yəni 1867-ci il dekabrın 9-da “Qafqaz vilayətində 20 noyabr 1864-cü il tarixli məhkəmə əsasnamələrinin tətbiq edilməsi barədə” qanun qəbul olundu. Həmin qanuna əsasən Bakı dairə məhkəməsinin böyük notariusunun kontoru və onun tabeçiliyində olan Bakı quberniyasının özəl notariuslarının kontorları açıldı. Bir qədər sonra isə Qafqaz Canişininin 12 fevral 1868-ci il tarixli yazılı göstərişinə əsasən Yelizavetpol dairə məhkəməsinin böyük notariusunun kontoru və onun tabeçiliyində olan Yelizavetpol quberniyasının özəl notariuslarının kontorları yaradıldı. Belə bir addımın atılması Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasının yaradılması ilə əlaqədar idi. Daha sonralar isə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində notariat kontorları açıldı.

***

1920-ci ildə ölkədə baş verən aprel inqilabından sonra Azərbaycanda notariatın hüquqi statusu köklü şəkildə dəyişir. 5 may 1920-ci ildə Azərbaycan İnqilab Komitəsi (AİK) torpaq haqqında dekret verir ki, burada torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin ləğvi nəzərdə tutulurdu. 1920-ci il mayın 13-də AİK məhkəmə palatasının, Bakı və Gəncə dairə məhkəmələrinin ləğv edilməsi haqqında dekret imzalanır. Dekretdə o vaxta kimi notariat institutunu nizamlayan 14 aprel 1866-cı il “Notariat sahəsi haqqında” Əsasnamənin ləğv edilməsi göstərilməsə də, həmin Əsasnamə faktiki olaraq qüvvədən düşmüş hesab olunur. 1973-cü il dekabrın 27-də ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Dövlət notariatı haqqında Azərbaycan SSR Qanunu qəbul edilir. Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən sonra mərhum prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 26 noyabr 1999-cu ildə Notariat haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilir. Bu daha əvvəllər qəbul edilmiş qanunlardan fərqli olaraq daha demokratik bir qanun hesab olunur. Qeyd edək ki, hazırda notariat hərəkətlərinin aparılması məhz bu qanuna əsasən aparılır və nizamam salınır. Onu da vurğulamaq lazımdır ki, indiyə qədər bu qanunda müəyyən dəyişikliklər olunub. Siyasi irsin davamçısı İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə edilmiş son dəyişiklik bu mənada xüsusi əhəmiyyətlidir. Son dəyişikliyə görə “Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən edilmiş hallarda və qaydada notariat hərəkətləri ilə bağlı məlumatlar notarius tərəfindən maliyyə monitorinqi orqanına verilməlidir. Bunu da dövlətin notariuslara böyük etimad və inamının göstəricisi kimi qiymətləndirmək mümkündür.

Zaman.-2014.-30 oktyabr.-S.13.