Vətəndaş cəmiyyətinin ilkin fidanları (2)

Əvvəli ötən sayımızda...

Dövlətin məqsədi əsasən təhlükəsizliyi təmin etməkdir. İnsanlar (təbiətən azadlığı və başqaları üzərində ağalığı sevənlər) özlərini buxova salarkən (gördüyümüz kimi, dövlət daxilində yaşamaqla onlar buxova girmiş olurlar) onların son məqsədi, yaxud niyyəti özlərini qorumaq və bu zaman daha əlverişli həyat qurmaq qayğısıdır. Başqa sözlə desək, insanlar dövlət yaradarkən müharibənin fəlakətli vəziyyətindən xilas olmağa can atırlar və bu müharibə vəziyyəti onları qorxu içində və cəzalandırılmaq hədəsi altında saxlayan, sazişləri yerinə yetirməyə və təbii qanunlara əməl etməyə məcbur edən real hakimiyyətin olmadığı yerlərdə insanların təbii ehtiraslarının zəruri nəticəsidir.

Həqiqətən də təbii qanunlar (ədalət, qərəzsizlik, təvazökarlıq, rəhmdillik və ümumiyyətlə, başqalarının bizimlə necə davranmağını istəyiriksə, onlarla da o cür davranmaq) bizi onlara əməl etməyə məcbur edən hər hansı qüvvə qarşısında qorxudan kənarda, özü-özlüyündə bizi qərəzli münasibətə, lovğalığa, qisas almağa və s. sürükləyən təbii ehtiraslara ziddir. Əldə qılınc olmadıqca hər hansı bir saziş insanı qoruya bilməyəcək quruca sözlərdir. Bax, buna görə də təbii qanunların olmasına baxmayaraq (o qanunlar ki, insan onlara istədikdə, özünə heç bir təhlükə yaranmadıqda əməl edir), hakimiyyət qurulmadıqda, yaxud insanların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün kifayət qədər güclü dövlət olmadıqda hər bir fərd öz təhlükəsizliyini başqalarından qorumaq üçün öz fiziki gücündən və çevikliyindən istifadə edəcəkdir, yaxud o, tam qanuni şəkildə bunlardan istifadə edə bilər...

Dövlətin mənşəyi, dövlətin tərifi. İnsanları yadelli basqınlarından və qarşılıqlı ədalətsizliklərdən qorumağa qadir olan və beləliklə, onların öz əlinin zəhməti və torpağın bəhrəsiylə dolana biləcəyi və rahatlıqla yaşaya biləcəyi bu cür ümumi hakimiyyət yalnız bir yolla - məhz bütün hakimiyyətin və gücün bir adamın, yaxud səs çoxluğuyla bütün vətəndaşların iradəsini bir vahid iradə halında toplaya biləcək insan toplumunun əlində cəmləşdirilməsi ilə qurula bilər.

Başqa cür desək, ümumi hakimiyyətin bərqərar olması üçün, insanların onların nümayəndəsi ola biləcək bir adamı, yaxud adamlar yığıncağını təyin etmələri gərəkdir; hər bir insanın ümumi sülhü və təhlükəsizliyini qorumaq məqsədilə ümumi şəxsin özünün etdiyi, yaxud başqalarını məcbur edəcəyi bütün işlərə münasibətdə özünü köməkçi sayması və buna görə özünü məsul hesab etməsi gərəkdir; hər bir insanın öz iradəsini və fikirlərini ümumi şəxsin iradəsinə və fikirlərinə tabe etməsi gərəkdir.

Bu, yekdillik və həmrəylikdən də çox şey deməkdir. Bu, saziş vasitəsilə bir vahid şəxsdə təcəssüm tapmış real vəhdətdir; hər bir insan bu sazişi digəriylə elə tərzdə bağlamış olur ki, sanki hər kəs digərinə demiş olur: bu adamı, yaxud bu yığıncağı özümə vəkil edirəm və özümün idarə etmək hüququmu ona verirəm, bir şərtlə ki, sən də öz hüququnu bu qaydayla verəsən və onun bütün hərəkətlərinə icazə vermiş olasan. Əgər bu baş veribsə, o zaman çoxlu insanın bu qaydayla bir şəxsdə birləşməsi dövlət (latınca - civitas) adlanır. Ölməz Allahın dərgahı altında öz dincliyimizə və müdafiəmizə görə borclu olduğumuz ulu Leviafanın Allahın doğuluşu belə baş verir. Çünki dövlət daxilində hər bir ayrıca insanın ona verdiyi səlahiyyətlər sayəsində göstərilən insan, yaxud insanlar yığıncağı onda cəmlənmiş elə böyük güc və hakimiyyət qazanır ki, onun doğurduğu qorxu bu insanı, yaxud bu insanlar yığıncağını bütün insanların iradəsini daxili barışığa və xarici düşmənlərin əleyhinə qarşılıqlı köməyə yönəltməyə qadir edir.

Mahiyyəti belə bir insandan, yaxud insanlar yığıncağından ibarət olan dövlətin aşağıdakı tərifə ehtiyacı vardır: dövlət elə bir vahid şəxsdir ki, külli miqdarda insan qarşılıqlı müqavilə yolu ilə onun hərəkətlərinə görə özünü məsul hesab edir və bu şəxs onların hamısının gücündən və vəsaitindən dinc yaşamaları və ümumi müdafiələri üçün zəruri saydığı kimi istifadə edə bilir.

Bu şəxsin daşıyıcısı Suveren adlanır və onun barəsində deyirlər ki, o, ali hakimiyyət sahibidir, başqa hər hansı şəxssə onun təbəəsidir...

Hobbsun “Sülh qaydaları”

1. Sülhü axtarmaq və ona riayət etmək gərəkdir. Amma özünü də bütün mümkün vasitələrlə müdafiə etməyə hazır olmalısan.

2. Başqa adamların razılığı olarsa, sülh və özünümüdafiənin maraqları üçün zəruri ölçüdə bütün şeylərə olan hüquqdan imtina etmək, başqa adamlara münasibətdə adamların özünə qarşı münasibətdə yol verdiyi qədər azadlığın dərəcəsi ilə qənaətlənmək lazımdır.

3. Adamlar bağladıqları müqavilələri yerinə yetirməlidir.

4. Hər bir adam başqalarına uyğunlaşmağı bacarmalıdır.

5. Gələcəyə münasibətdə təminatın mövcudluğu zamanı adam peşmanlıq hissi keçirən və barışmağı arzulayan şəxslərə keçmiş incikliklərini bağışlamalıdır.

6. Qisas alarkən (yəni pisliyə pisliklə cavab verərkən) törədilmiş pisliyin ölçüsü yox, qisasdan sonra yaranacaq xeyirin ölçüsü nəzərə alınmalıdır.

7. Heç bir adam başqasına ədavət və nifrətini iş, söz, mimika və ya jestlə bildirməməlidir.

8. Hər bir adam başqalarını özünə əzəldən bərabər hesab etməlidir.

9. Sülh müqaviləsinə girən adam başqasına verilməsinə razı olmadığı hüquqların ona verilməsini tələb etməməlidir...

10. Bölünməz əşyalardan, mümkünsə, birgə istifadə olunmalıdır. Həm də nəzərə alınmalıdır ki, əşyaların sayı buna imkan verirsə, birgə istifadə məhdudiyyətsiz, əks halda isə buna hüququ olanların sayına mütənasib surətdə olmalıdır.

11. Əşyaları bölmək, yaxud onlardan birgə istifadə etmək mümkün deyilsə, onlardan növbəli istifadə etmək və ya sahiblik hüququ püşklə müəyyənləşdirilməlidir.

12. Sülh məsələsində vasitəçi olan bütün adamlara toxunulmazlıq təminatı verilməlidir.

13. Mübahisə zamanı tərəflər öz hüquqlarını hakimin qərarına tabe etməlidirlər.

14. Öz şəxsi işində başqalarının maraqlarına toxunan kimsə ədalətli hakim ola bilməz.

15. Tərəflərdən hansınınsa qələbəsindən açıq-aşkar böyük fayda, şərəf, məmnunluq əldə edə biləcək şəxs hakim olmamalıdır.

16. Faktla bağlı mübahisədə hakim bir tərəfə başqasından, bir şahidə o biri şahiddən çox etibar edə bilməz və o vaxtacan yeni şahidlər dəvət etməlidir ki, onların verdiyi ifadə məsələnin həlli üçün kifayət olsun.

17. Ümumi qayda: Özünə rəva görmədiyini başqasına da görmə.

Bu “sülh qaydaları”na diqqətlə fikir verdikdə onları XVII əsrdə yazıldığına adamın inanmağı gəlmir. Çünki, buradakı müddəalar bu gün də hər bir vətəndaş cəmiyyəti üçün aktualdır. Bu müddəlar deyir ki, özünü cəmiyyətin digər üzvünün yerinə qoy və belə də yaşa. Əgər belə yaşamağı bir norma halına gətirə bilirsənsə, deməli, sən vətəndaş cəmiyyətinin layiqli üzvüsən.

Hobbsun “Leviafan və ya Materiya, kilsə və vətəndaş dövlətinin forma və hakimiyyəti” əsərinin tərcüməsi Hikmət Hacızadənin “Demokratiya: gediləsi uzun yol” antalogiyasından götürülmüşdür.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyəsi əsasında səhifəni hazırladı:

Elvin Əliyev

Zaman. - 2014.- 11 sentyabr.- S. 13.